Morgunblaðið - 03.01.2000, Qupperneq 96

é6 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913
2000
Munaði litlu að ég yrði Norðmaður
& Ella Fitzgerald, bandaríska djass-
söngkonan frábæra, kom til ís-
lands og hélt hér tónleika. Matthí-
as Johannessen átti þá við hana
| samtal, sem hér birtist hluti úr.
*
Þar sem Ella Fitzgerald hafði
rætt svo mikið um menntun þótti
mér á þessu stigi samtalsins rétt
að skjóta inn nokkrum atriðum úr
sögu íslands. Ég sagði henni frá
því að íslendingar hefðu eignazt
heimsbókmenntir á 12. og 13. öld
og þeir væru komnir af norrænum
víkingum sem flestir hefðu siglt
hingað frá Noregi.
„Frá Noregi?" endurtók hún. Og
breitt bros lék un andlit hennar.
„Já,“ sagði ég, „er nokkuö at-
hugavert við þaó?“
„Nei,“ sagði hún og leit í gaupn-
ir sér. „Það er ágætt.“
Svo kom feimnissvipur á andlit-
ið, og hún sagði lágt og dömu-
lega:
„Það munaði einu sinni litlu að
ég yrði Norðmaður."
„Ha, Norðmaður?"
„Já,“ svaraði hún og leit fast á
mig. Nú varð hún striðnisleg í aug-
unum; þegar hún reiddist kom
móða á þau, nú voru þau með
björtum glampa. Ég fór hjá mér,
án þess að vita hvers vegna.
„Þannig er mál með vexti, að
litlu munaði að ég giftist Norð-
manni. Það var fyrir tíu árum."
„Það var leiðinlegt að þú skyldir
ekki gera það,“ stamaði ég.
Hún svaraði engu.
„Hvers vegna giftistu honum
ekki,“ bætti ég varlega við.
„Vegna þess að þetta varð að
hneykslismáli. Það var endalaust
talað um það, þjarkað um það.
Blöðin birtu myndir og frásagnir,
og þá kom allt í einu fram í dags-
Ijósið einhver kona sem sagöi að
hann hefði haft af sér peninga. Og
hann var settur í fangelsi."
„Trúðirðu því?“
„Trúði - ja nei, það var ekki
ástæðan til þess að við giftumst
ekki. En - fólkið mitt heima í
Bandarikjunum og vinir mínir
sögðu að ég gæti ekki gifzt hon-
um. „Orðstír þinn er góður, Ella,"
sagði það. „Og skjöldur þinn er
hreinn. Á honum má enginn blettur
vera.“ Þetta sögðu vinir mínir - og
vildu ráða mér heilt. „Gifstu ekki
Norðmanninum," bættu þeir við.
Ég var auðvitað á báðum áttum.
Mig langaði að giftast hon-
um ... ég ætlaði svo sannariega að
giftast honum ... en svo sögðu
þeir að það væri hættulegt fyrir
mig að lenda í hneykslismáli. Ég
var þá heima í Bandaríkjunum og
þar við sat. Nú eru svertingjarnir
orönir víðsýnni en þeir voru.“
„Þetta hefur þá verið ást.“
„Já, það var ást.“
„Og þú eiskar Noreg enn.“
Hún hió.
„Ég elska Noreg - og Dan-
mörku. Einu sinni átti ég heima
þrjú ár í Kaupmannahöfn það var
dýrlegur tími... Strandvejen og
hvað þær nú heita göturnar þar.
En ást - já, ég elskaði hann ..."
Og það dró fyrir sól í augum
hennar.
Morgunblaöið/Ólafur K. Magnússon
1966 • Fólkið mitt heima í Bandaríkjunum og vinir mínir sögðu að
ég gæti ekki gifzt honum. „Orðstír þinn er góður, Ella,“ sagði það. „Og
skjöldur þinn er hreinn. Á honum má enginn blettur vera."
I »
Nú vorum við komnir að kapell-
unni, hraunhleðslu norðan við
húsaþyrpinguna, þar sem álfélagið
hefur reist timburþorp til bráða-
birgða.
„Hraunið heitir eftir kapellunni,"
sagði Jóhannes og benti. „Þeir
grófu einhvern tíma í þetta og
fundu líkneski, ég held frá kaþ-
ólskri tíð. Hér hefur verið eins kon-
ar sæluhús í miðju hrauninu, enda
hraunið hættulegt yfirferðar, ekki
•rfízt fyrir hesta. Osjaldan kom fyrir
að þeir fótbrotnuðu og stundum
hröktust ferðamenn út að strönd-
inni.“
„Það var önnur kapella í hraun-
inu,“ sagði Eyjólfur.
„Hún hefur farið forgörðum,"
sagði Jóhannes.
„Eitt sinn komum við Gísli Jóns-
son bílasmiður að henni og sá ég þá
munkinn, en það var ekkert merki-
legt. Hitt var merkilegt að Gísli sá
hann líka. „Þetta er furðulegt,"
sagði hann. „Þetta hef ég aldrei séð
áður.“ Hann taldi slíkt hégóma og
hirti ekki um framhaldslífið. Hann
sagðist ekki trúa því, að hægt væri
að skyggnast inn í fortíðina og ekki
x&eldur, að unnt væri að sjá framlið-
ið fólk.
Seinna vorum við í veiðiferð sam-
an austur á Baugsstöðum, það var
um vor. Við sváfum í dálitlum
heystabba, sem var eftir í hlöðunni.
Um morguninn var Gísli eitthvað
fálátur. Eg innti hann eftir því,
hvort honum liði illa. „í nótt sá ég
draug í fyrsta skipti," sagði hann.
„Hvernig atvikaðist það,“ spurði
ég. „Jú, ég vaknaði við það, að ein-
hver gekk yfir stabbann og svo
áfram í lausu lofti. Þá varð mér ekki
um sel.“
Mér er nær að halda að Gísli hafi
verið látinn sjá þetta til þess að lina
hann í vantrúnni, enda var hann
-tekki eins stífur á meiningunni upp
frá því.“
„Var munkurinn draugur," spurði
ég eins og bam.
„Nei, ég sagði Gísla sem var, að
munkurinn væri bara gömul spegil-
mynd, eftirstöðvar frá liðnum tíma.
Þannig skiljum við eftir mynd okkar
einhversstaðar í tíma og rúmi, og
kannski rekast einhverjir á hana,
þegar við erum farnir.
Eg fór einhvern tíma á fund hjá
Hafsteini, þá kom Gísli upp að
vanganum á mér og segir: „Heyrðu,
» >{']yjólfur, heldurðu ekki að þú farir
að koma?“ „Ég. 0 ég veit ekki,“
svaraði ég.
Hann var aliun upp í Hróarsholti
í P’lóa. Þar hefur hann alltaf verið
með okkur Jóhannesi nema í sumar,
þá varð ég hans í fyrsta skipti ekki
var. Þó fannst mér eins og hann
hugsaði til okkar. En það var allt og
1 áumt.
Hróarsholt er með fallegri bæjar-
stæðum. Sagt er, að þaðan hafi sézt
nítján kirkjur."
„Nú eru nokkrar þeirra úr sög-
unni,“ minnti Jóhannes hann á. Og
eitthvað þurftu þeir að bera saman
bækur sínar um kirkjufjöldann.
Og nú vorum við komnir á Gr-
indavíkurveginn.
„Þama er Þorbjörn,“ sagði
Eyjólfur, „fjall þeirra Grindvík-
inga.“
„Þá er nú Esja tilkomumeiri,"
sagði ég.
„Ég reri eina vertíð í Grindavík,"
hélt Eyjólfur áfram, „þú varst þar
líka, Jóhannes."
„Já, ég reri þaðan eina vertíð.
Það gekk ágætlega. Ég reri frá
Nesi - það hefur verið 1927. Við
höfðum útræði um Járngerðar-
staðastund. Það gat verið varasamt
á opnum árabátum."
„Hvenær rerir þú frá Grindavík,
Eyjólfur?“
„Ég man það nú ekki, jú, það hef-
ur líklega verið 1904. Ég reri úr
Þórkötlustaðahverfinu."
„Það yar aldrei stórbrim þessa
vertíð,“ sagði Jóhannes.
„Ekki man ég heldur eftir því,“
sagði Eyjólfur.
„Við sýndum ekki af okkur nein
þrekvirki," sagði Jóhannes. „Engin
karlmennska eins og þegar Gunn-
laugur sýslumaður á Barðaströnd
stóð undir mæniás fjóssins og kom í
veg fyrir að þekjan hryndi yfir belj-
una: „AJlþungt þetta hér,“ sagði
hann. Það var ekki verið að fjasa út
af smámunum í þá daga.“
Eyjólfur sagði:
„Ég þekkti vel Gísla, bróður
Magnúsar á Hrauni, og Margréti
konu hans Jónsdóttur frá Einlandi.
Þetta var ágætisfólk. Ég var heimil-
isvinur á Einlandi. Við strákarnir
vorum allir skotnir í Möggu.“
„Þau eru bæði dáin,“ sagði Jó-
hannes.
„Já, þau Gísli eru bæði farin,“
sagði Eyjólfur og bætti við:
„Hún var glæsileg stúlka. Ég hélt
að Margrímur Gíslason ætlaði að ná
í hana. Hann varð seinna lögreglu-
þjónn í Reykjavík, mesti myndar-
maður. Þá datt engum í hug að
keppa við hann. En hún giftist
Gísla.“
Jóhannes sagði:
„Þeir bjuggu báðir á Hrauni,
bræðurnir Gísli og Magnús. Hafliði,
faðir þeirra, var lengi formaður."
„Hann var eftirminnilegur karl,“
sagði Eyjólfur. „Eitt sinn þegar gef-
in voru saman hjón, bæði ósköp lítil
fyrir mann að sjá, var Hafliði svara-
maður. Þegar prestur snýr sér að
konunni og spyr, hvort hún vilji
manninn, svarar hún ekki. Þá er
sagt að Hafliði hafi hnippt í hana og
sagt: „Segðu já - segðu já - segðu
bara já.“
Og hún álpaðist til að segja já.“
„Ætli þetta hafi verið Hákon í
Bakka,“ sagði Jóhannes. „Það var
kot í túnjaðrinum á Hrauni. Ég held
að rústirnar standi ennþá. Hákon
reri hjá Hafliða og síðan hjá Magn-
úsi. Ég held þeir hafi naumast róið
nema Hákon væri með.“
I I I
Við vorum komnir að Hrauni. Ég
snaraðist út úr bílnum, gekk upp
tröppumar og bankaði. Magnús
kom til dyra. Hann var ekki eins
hress og oft áður. Þegar ég hafði
hitt hann, var hann alltaf nýr eins
og Passíusálmamir.
„Nú erum við komnir,“ sagði ég.
„Komnir, hverjir?"
„Ég er með tvo gamla sjómenn úr
Grindavík, Eyjólf Eyfells og Jó-
hannes Kolbeinsson."
„Jæja,“ sagði Magnús.
„Við erum að fara að Selatöngum.
Þú ferð með.“
„Það efast ég um. Það er víst ein-
hver illska hlaupin í mig. Læknirinn
segir að það sé eitthvað í öðra nýr-
anu.“
„Nú, finnurðu til,“ spurði ég.
„Onei, ég hef aldrei fundið til.“
„Þetta eru skemmtilegir karlar,"
sagði ég.
„Ha, já er það,“ sagði Magnús og
klóraði sér á hvirflinum. Svo strauk
hann yfirskeggið og fór í gúmmí-
skóna.
Eyjólfur kom í gættina. Þeir
heilsuðust. Magnús virti hann fyrir
sér. Þeir tóku tal saman. Það var
selta í Eyjólfi, hann var ekkert blá-
vatn. Það hefur Magnús fundið.
Einu sinni munaði mjóu að Eyjólfur
drakknaði í Loftsstaðasundi.
Karlarnir gengu út í bílinn. Ég á
eftir. Svo héldum við af stað.
„Ég var hrifinn af Margréti mág-
konu þinni á Einlandi, þegar ég var
á vertíð hér strákur," sagði Eyjólf-
ur.
„Hún hefur verið ung þá,“ sagði
Magnús.
„Já, um fermingu," sagði Eyjólf-
ur.
„Og varstu skotinn í henni strax,“
sagði Magnús og hló.
Við ókum sem leið lá að Selatöng-
um._
„Ég sé ekki betur en þú sért
sæmilegur til heilsunnar, Magnús,"
sagði ég. Því að nú kjaftaði á honum
hver tuska, ekki síður en okkur hin-
um.
„Ég er alveg stálhraustur," full-
vissaði hann okkur og sjálfan sig,
„mér hefur aldrei orðið misdægurt.
En ég á að fara í rannsókn til
Snorra Hallgrímssonar. Það er gott
að eiga góða menn að. Við höfum
farið í rjúpu sarnan."
„Þú varst oft á sjó með Hákoni á
Bakka,“ sagði ég.
„Ojá,“ sagði Magnús. „En af
hverju dettur þér hann í hug?“
„Þeir muna eftir því, þegar hann
var giftur."
„Ha? Hann giftist aldrei."
„Hvað segirðu?“
Og nú sperrtu Jóhannes og
Eyjólfur eyrun.
„Nei, hann bjó með konu, en þau
voru aldrei gefin saman í hjóna-
band.“
Eyjólfur segir honum nú söguna
um giftingu litlu hjónanna. Magnús
slær á lær sér:
„En þetta er ekki rétt. Það vora
gift þarna hjón, en þau sögðu bæði
nei.“
„Ha?“
„Ég sagði að þau hefðu bæði sagt
nei.“
„Nú, og hver voru þau,“ spurði
Eyjólfur.
„Það voru Einar Arnason póstur
og Katrín Þorkelsdóttir."
„Var sú gifting ekki ólögleg?"
„Nei, nei. Þetta var látið duga í
þá daga. Menn voru ekki að gera
veður út af öllum hlutum. Það þótti
skrítið. En Hákon bjó með konu
sem hét Guðmunda Gísladóttir, þau
komust vel af.“
Fagradalsfjall blasti við okkur.
Þangað höfðum við Magnús eitt
sinn farið, gengið upp á fjallið, litazt
um eins og landnámsmenn. Ég
benti í áttina þangað.
„Það dregur undir sig,“ sagði
Magnús. „Þetta er lengri leið en
maður heldur.“
Mig rak minni til þess.
„Einar póstur og Katrín, voru
þau lítil," spurði Eyjólfur hugsi.
„Já,“ sagði Magnús.
„En Hákon og Guðmunda?"
„Guðmunda var há kona og snör.
Hún var köttur þrifinn, og prýði-
lega útlítandi baðstofan, þó hún
væri lítil. En þau Einar bjuggu í
moldarkofa."
„Það hefur þá ekki verið Hákon,“
sagði Eyjólfur. „Það hafa verið Ein-
ar og Katrín."
„Það hafa verið þau,“ sagði
Magnús.
„Er Einland uppistandandi?"
spurði Eyjólfur.
„Já, þekkirðu ekki Isleif Jónsson,
verkfræðing í Reykjavík?"
„Við eram skyldir," sagði Eyjólf-
ur.
„Jæja,“ sagði Magnús og virti
Eyjólf fyrir sér. „Nú sé ég, að það
er sami bjarti svipurinn. Hann er að
skinna Einlandið upp,“ bætti hann
við.
„Já, einmitt," sagði Eyjólfur.
Við ókum fram hjá Isólfsskála,
Selatangar skammt þar fyrir aust-
an. Á leiðinni töluðu þeir urn sitt-
hvað. og það var engu líkara en
maður væri kominn hálfa öld aftur í
tímann. Þeir töluðu um karl einn
sem „þótti gott að smakka það“, um
fólk, sem „hafði orðið bráðkvatt".
Og margt fleira skröfuðu þeir, sem
ómögulegt var fyrir ókunnugan að
henda reiður á. Magnús minntist á
konu, sem hafði átt hálfsystur, „og
hún varð sama sem bráðkvödd
líka.“ Og síðan barst talið að Jóni
heitnum á Einlandi, föður Margrét-
ar, og hann varð einnig bráðkvadd-
ur.
„Hann var dugandi sjósóknari,"
sagði Magnús, ,,-áður en hann varð
bráðkvaddur."
„Já og myndarmaður," sagði
Eyjólfur.
„Og aðsækinn við sjó,“ bætti
Magnús við. „En viljið þið ekki sjá
leiðið hans Ögmundai-, sem hraunið
er kennt við. Það stendur norðan
við veginn."
„Förum fyrst niður að Selatöng-
um.“
„Heyrðu Eyjólfur, lenturðu
nokkurn tíma í Stokkseyrardraugn-
um,“ spurði Magnús.
„Nei, ég var svo ungur. Þegar við
strákarnir heyrðum fyrst af honum,
treystum við á, að hann kæmist
ekki yfir mýramar, því að þær voru
á ís og flughálar.“
„Hvað ætli þetta hafi verið?“
spurði Magnús.
„Þetta voru engir aumingjar, sem
urðu fyrir barðinu á draugnum,"
skaut Jóhannes inn í samtalið.
„Fólk var með margvíslegar
skýringar," sagði Eyjólfur. „Sumir
töluðu um kolsýraeitrun í andrúms-
loftinu, en það veit enginn.“
„Það flýðu allir úr einni verbúð-
inni,“ sagði Jóhannes, um leið og
bíllinn stöðvaðist við Selatanga.
I V
Við lituðumst um.
„Hvar er Magnús?“
„Hann skrapp niður á kampinn
að tala við veiðibjölluna," sagði Jó-
hannes. „Þeir þekkjast, mávurinn
og Magnús. Hann er búinn að
skjóta þá svo marga um dagana.“
„Honum er ekki fisjað saman,“
sagði Eyjólfur. „Hann er líkur fóður
sínum, kempukarl."
Við skoðuðum tóttirnar af ver-
búðunum og fiskhjöllunum. I fyrra-
vor var jörðin algræn, þar sem fisk-
urinn hafði legið við byrgin.
Tólf til fimmtán menn hafa verið
við hvern bát, hafði ég lesið mér til.
Bragur er til um alla útróðrarmenn,
sem eitt sinn vora á Selatöngum, og
eru þeir taldir með nafni og hafa þá
verið yfir 60. Tóttimar eru litlar og
ég gizkaði á, að þrír til fjórir hefðu
verið í hverri verbúð. Þeir sögðu
það hefðu minnsta kosti verið sjö, ef
ekki fleiri. Af tóttarbrotunum að
dæma er hver búð um fimm metrar
að lengd og tveir á breidd. Sumar
búðmnar hafa jafnvel verið minni.
Kannski þeir hafi haft verbúðirnar
svona litlar til að halda á sér hita,
datt mér í hug. Þarna sáum við
einnig hellisskúta. Jóhannes sagði
að hellarnir væra reyndar tveir, og
hefði annar verið kallaður sögunar-
kór, þar sem var smíðað, en hinn
mölunarkór, þar var malað korn.
Selatangar era skarð eða afdrep í
Ögmundarhrauni. Þai- fundu Krísu-
víkurmenn hentugt athafnasvæði
eftir hraunflóðið mikla. ►