Morgunblaðið - 03.01.2000, Síða 105

1913 fll*r$itttMit3ftfe 2000
MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000 105
Tilnm-
hugsunar í
dymbilviku
Gandhi og Není
1 0 4 6 • Mohandas Gandhi, til hægri, sem leiddi Indverja til
sjálfstæðis 1947 eftir nær 200 ára yfirráð Breta. Hér er hann á þingi
Kongress-flokksins í Bombay 6. júlí ásamt Jawaharlal Nehru, sem
varð fyrsti forsætisráðherra landsins, árið eftir. Gandhi var myrtur
1948.
eftir MAGNÚS
KJARTANSSON
Í98Ö
Þegar alþingiskosningar bar að með
skjótum hætti í árslok 1979, ákváðu
landssamtökin Sjálfsbjörg og
Blindrafélagið að beita sér fyrir því
að í kosningabaráttunni yrði fjallað á
eðlilegan hátt um langstærsta fé-
lagsvandamál Islendinga, mannrétt-
indi og afkomu fatlaðra og aldraðra,
en það hafði aldrei áður gerst í ís-
lenskri stjómmálasögu. Völdu lands-
samtökin sameiginlega fram-
kvæmdastjórn, en hún réð mig sem
starfsmann í nokkrar vikur til þess
að vinna að þessu verkefni. Nokkr-
um dögum síðar lýsti aðalfundur Ör-
yrkjabandalagsins, heildarsamtaka
fatlaðra, fullum stuðningi við þetta
framtak.
Drög að mannréttindayfirlýsingu
Stjórnmálaflokkum þeim sem
buðu fram í öllum kjördæmum voru
send bréf þar sem bomar vom fram
tilteknar spurningar um afstöðu
flokkanna til brýnna verkefna í þágu
fatlaðra, einnig ósk um almenna
stefnumörkun. Þá ræddi ég við for-
ustumenn úr öllum flokkum og lagði
áherslu á það að enginn skærist úr
leik, fötlun og ellimæði legðist á fólk
án tillits til stjórnmálaskoðana. Jafn-
framt hafði ég samband við fjölmiðla
alla og reyndi að tryggja það að um-
fjöllun um þetta stórfellda félags-
vandamál mótaði stjórnmálaumræþ-
urnar á eðlilegan hátt; þá var og
unnið að því að viðfangsefnið yrði
rætt á kosningafúndum um land allt
til jafns við önnur vandamál. Varan-
legur árangur þessarar iðju varð
mestur sá, að þingflokkamir sendu
allir svör við spumingunum og gerðu
grein fyrir heildarstefnu sinni; voru
svörin gefin út í sérstökum bæklingi
á vegum Bókaútgáfu Menningar-
sjóðs og ber bæklingurinn heitið
Jafnrétti fatlaðra, heimildir; vænt-
anlega er pésinn fáanlegur enn, en
hann er í heild drög að mannrétt-
indayfirlýsingu í þágu fatlaðra á Is-
landi.
Svör stjómmálaflokkana vom öll
einkar jákvæð að innihaldi; mér þótti
það eitt einkennilegt að sumir stát-
uðu ákaflega af liðnum afrekum sín-
um, þótt það sé staðreynd að Islend-
ingar eru á þessu sviði aftastir á
merinni allra þjóða heims sem hafa
svipaðar þjóðartekjur á mann. Sumir
flokkar voru mjög afdráttarlausir í
fyrirheitum sínum. Þannig sam-
þykkti miðstjóm Alþýðubandalags-
ins á fundi 6. nóvember í fyrra að
fela „væntanlegum þingmönnum
flokksins að bera fram frumvarp á
næsta Alþingi“ um að gera allt opin-
bert húsnæði aðgengilegt fötluðum
og tryggja ákveðinn tekjustofn í því
skyni. Framsóknarflokkurinn
ályktaði um sama efni, að „fylgja
þessu máli fast eftir á næsta þingi
og reyna að tryggja framgang
þess“.
„Að draga fram lífið“
Allt gerðist þetta í orði fyrir síð-
ustu kosningar. En hvað hefur verið
aðhafst að þeim loknum? Ég hef ekki
orðið þess var að samtök fatlaðra
hafi rætt við alþingismenn um það
hvernig hrinda ætti loforðunum
fögm í framkvæmd, og ekki er sjá-
anlegt að áhugi bærist hið innra hjá
nýkjörnum þingmönnum. Stjórnar-
myndunartilraunir stóðu yfr um
tveggja mánaða skeið og plögg
hrönnuðust _yfir þjóðina eins og
skæðadrífa. Eg sá ekki í neinu plaggi
að minnst væri á málefni fatlaðra
sem einn af hyrningarsteinum nýrr-
ar ríksistjómar. Þegar loks var
mynduð ríkisstjóm var ekki að finna
eitt orð um málefni fatlaðra og elli-
móðra í loforðaþulunni ljúfú. Þótt
komið sé framundir vor hefur frum-
varpið góða sem miðstjórn Alþýðu-
bandalagsins fól þingmönnum sínum
að flytja í fyrra ekki séð dagsins ljós,
og hefði þó mátt vænta þess sem
stjóranrfrumvarps þar sem alþýðu-
bandlagsmaður fer nú með félags-
mál. Ekki hefur þess heldur orðið
vart að Framsóknarflokkurinn hafi
fylgt þessu málefni „fast eftir“. Ég
hef ekki séð fjárlagafrumvarp, en
hvergi hefur þess verið getið í fjöl-
miðlum að þar sé að finna upphæðir
til þess að rétta hlut fatlaðra, né
heldur að þingmenn í stjómarand-
stöðu hafi flutt breytingartillögur
um það efni. Eini votturinn, sem ég
hef merkt, er fyrirheit fjármálaráð-
herra þess efnis að tekjutrygging
hækki um 5 hundraðshluta um mitt
ár. Ekki er höfðingsskapurinn skor-
inn við nögl; þessi upphæð jafngildir
andvirði þriggja sígarettupakka á
mánuði og nemur inan við einum
hundraðshluta af greiðslum Trygg-
ingastofnunar ríkisins. Hámarks-
upphæð sú sem fatlaður maður fær
frá þeirri stofnun var seinast þegar
ég vissi 186.000 kr. á mánuði, og for-
senda þeirrar rausnar var sú að
þiggjandinn eða maki hans hefðu
engar umtalsverðar tekjur aðrar. Ég
hef séð og heyrt forastumenn Iauna-
fólks gera grein fyrir því að ekki sé
unnt að „draga fram lífið“ fyrir lægri
upphæð en 300.000 kr. á mánuði.
Hvaða orð á þá að nota um lífshætti
fatlaðra og ellimóðra? Og m.a.o., á að
halda áfram að nota fötlun sem
tekjustofn fyrir ríkissjóð? Rauntekj-
ur fatlaðra hafa skerst um helming
gagnvart bensíni á tæpu ári, og sú
upphæð rennur öll í ríkissjóð.
Hverju heita forsetaefni?
I svöram sínum í fyrra hétu
stjórnmálaflokkarnir því m.a. að
gera skyldi fötluðum kleift að kom-
ast inn í alþingishús, stjómarráðs-
byggingar og skrifstofu forseta ís-
lands í elsta tukthúsi höfuðborgar-
innar, ennfremur viðhafnaríbúðina á
Bessastöðum. Nú era framundan
forsetakosningar og myndarmenn
hafa þeyst fram á sviðið, gefa kost á
sér og tíunda verðleika sína. Ekki
hef ég þó orðið þess var að neinn
þeirra hafi látið uppi þá ósk að geta
rætt við hreyfifatlaða þegna sína.
Það getur þó staðið til bóta; forseta-
kosningarnar era ekki afstaðnar,
eins og kosningar til alþingis.
Ferðalög og fötlun
Mikið hefur verið rætt að undan-
fomu um endumýjun á strætis-
vagnakosti Reykvíkinga, en sú end-
urnýjun á að koma til framkvæmda á
alþjóðaaári fatlaðra 1981. Inn-
kaupastofnun Reykjavíkurborgar
samdi mjög nákvæma útboðslýsingu
og kom henni á framfæri á alþjóða- -
vettvangi. Mér er kunnugt um að í
þessari útboðslýsingu vora fjölmörg
atriði rakin í þaula, en engum kom í
hug að setja þann skilmála að stræt-
isvagnarnir yrðu sem aðgengilegast-
ir hreyfifötluðu fólki. Ýmsar deilu-
greinar hafa birst í blöðum um tilboð
sem borist hafa en hvergi hefur verið
vikið að þessu atriði. Endurhæfing-
arráð hefur ekkert haft um málið að
segja, svo að ég hafi orðið var við.
Engin samtök fatlaðra hafa séð
ástæðu til þess að fjalla um það.
Nefnd sem skipuð var af félagsmála-
ráðuneyti í fyma til þess að undirbúa
ár fatlaðra hérlendis hefur ekkert
um málið sagt, enda er mér ekki
kunnugt um að nefndin hafi gert
annað en láta þýða samþykkt SÞ um
alþjóðaár fatlaðra á eitthvert tungu-
mál sem ég skil ekld, en virðist á
ytra borði vera nýtt afbrigði stofn-
ana-íslensku.
Þetta fálæti stingur mjög í stúf við
áhuga sem lifandi er í grannlöndum
okkar beggja vegna Atlantshafs. Þar
er hvarvetna unnið að því að finna
úrræði til þess að gera hreyfifötluð-
um kleift að nýta almenningsfarar-
tæki til jafns við aðra. I einu af ríkj-
um Bandaríkjanna ákváðu stjóm-
völd fyrir nokkram áram að binda
rekstur almenningsfarartækja því
skilyrði, að þau yrðu jafn aðgengileg
hreyfifötluðu fólki, þar á meðal fólki í
hjólastólum, og öðram þegnum, og
kæmi til fjárframlag stjómvalda til
þess að breyta vögnum og biðstöð-
um. Ég á sæti í nefnd sem starfar á
vegum Norðurlandaráðs að því að
tryggja það í raun að hreyfifatlað
fólk geti ferðast á sama hátt og aðr-
ir; starfar nefndin í tengslum við
Gautaborgarháskóla, en það er eini
háskólinn á Norðurlöndum sem hef-
ur sérstaka deild er sinnir vandamál-
um fatlaðra, bæði á fræðilegum og
hagnýtum forsendum. Nefndin hefúr
fram að þessu fjallað um jámbraut-
arferðalög, ferðalög með skipum,
ferðir með langferðabifreiðum og á
fúndi sem verður hérlendis í sumar
verður tekið til við flugsamgöngur.
Jafnhliða umræðum er stöðugt unnið
að verklegum framkvæmdum til
þess að finna raunhæfar aðferðir
sem leysi vandann. I almennum um-
ræðum hef ég orðið þess var, að eng-
inn nefndarmanna dregur í efa að
unnt verði að finna leiðir til þess að
hreyfifatlað fólk geti notað strætis-
vagna til jafns við aðra. Það er engu
eðlilegra að bægja fötluðu fólki frá
almenningsfarartækjum en t.d. fólki
sem er meira en 180 sm á hæð eða 90
kg á þyngd, svo að ég taki dæmi.
Engir tveir einstaklingar í veröldinni
era öldungis eins, og því þarf að taka
mið af öllum tilbrigðum náttúrannar.
Á hvaða forsendu?
Islendingar hafa jaftian verið mikl-
ir útúrboramenn og einangrun lands-
ins kennt um. Nú eram við komin í
þjóðbraut þvera en fálætið heldur
áfram. Vera má að fálæti fatlaðra sé
skiljanlegt, fötluðum hefur verið inn-
rætt það frá öndverðu að fela sig eins
og óhreinu bömin hennar Evu. En
hvað um mennina sem hafa það að
embætti að stjóma þjóðfélaginu eða
era sérstaklega til þess kjömir. Hver
er afsökun þeirra? Jesús Jósepsson
sem dauða hans er sérstaklega
minnst þessa viku sagði á Hausa-
skeljastað: „Faðir, fyrirgef þeim, því
að þeir vita ekki, hvað þeir gjöra.“ Á
hvaða forsendum á að fyrirgefa þeim
sem vita hvað þeir gjöra?
hið hefðbundna form
Steinn og
eftir JÓN
ÚR VÖR
19 6 4
Danska skáldið Poul P. M. Pedersen hefur
ritað fallega grein um Stein Steinarr í eitt
Kaupmannahafnarblaðanna og er hún birt í
ísl. þýðingu í Lesb. Morgunbl. 3. maí s.l. Þar
era þessi orð:
„Þegar skáldið gekk módernismanum á
hönd að fullu og öllu, vakti það ákafar deilur
í heimalandi hans. Prófessor Sigurður Nor-
dal gekk fram fyrir skjöldu og varði hina
hefðbundnu ljóðlist."
Erlendur Jónsson hinn nýi bókagagnrýn-
andi og bókmenntafræðingur Morgunblaðs-
ins birtir svo grein 24. maí s.l. er hann nefn-
ir: Nýjungar og erfðir. Þar ræðir hann m.a.
um Tímann og vatnið eftir Stein Steinarr og
segir: „Gamlir kveðskaparannendur, sem
ólust upp við anda ferskeytlunnar stóðu agn-
dofa.... Var hann að skopast að heilbrigðri
skynsemi, eða ætlaði hann í einni svipan að
varpa fyrir borð meira en tíu alda kveðskap-
arhefð þjóðarinnar?"
Hér þykir mér gæta lítillar fræðimennsku
um bókmenntaviðburði vorra eigin daga.
Hvað mun þá, þegar lengra er fráliðið? -
Danska skáldinu er vorkunn. Hann hefur
fengið rangar upplýsingar. Sigurður Nordal
hefur aldrei gengið í lið með hatursmönnum
bókmenntalegra nýjunga á íslandi.
Erlendur segir: „Fræg eru orð Steins:
„Hið hefðbundna ljóðform er nú loksins
dautt“. Þau orð vora auðvitað sögð í alvöra.
Steinn var ekki maður stöðnunar og vana.“
Hér er ég hræddur um að gæti ekki lítils
misskilnings. Þessa frægu setningu Steins
má einmitt ekki skilja bókstaflega. Fram-
setningin er stílbragð. Enginn vissi betur en
Steinn, að hið hefðbundna ljóðform lifði góðu
lífi, þegar þessari fleygu setningu var varpað
framan í alla nöldurseggi hins gamla tíma,
manna, sem skildu ekki, og munu aldrei
skilja, að þeir era alltaf heila, hálfa eða jafn-
vel margar aldir á eftir framsæknustu sam-
tímaskáldunum.
Það var síður en svo, að Steinn vildi ganga
á milli bols og höfuðs á hinu hefðbundna
formi. Hann var fyrst og fremst maður
frjálsrar hugsunar, uppreisnarmaður gegn
vanahugsun og andlegum þrælsótta. - Hann
sá manna bezt, að ef einblínt var á formið
sjálft var bókmenntunum dauðinn vís. En
mestur hluti ljóða hans hlítir öllum rímregl-
um fornrar hefðar, sem hann var alinn upp
við, og í öllu eðli sínu var hann mjög klass-
ískt sinnaður. í þeirri bók sinni, þar sem
hann er nýstárlegastur í formi og í hugtaka-
framsetningu - Tímanum og vatninu - notar
hann oftast stuðla, hljóðstafi og jafnvel
endarím, og í „rímlausustu" ljóðum fyrri
bóka hans er svo mikið rím, að það er hrein-
asta öfugmæli, að flokka þau með óbundnum
ljóðum yngri skáldanna.
Nýjungar Tímans og vatnsins liggja í allt
öðra en rímleysinu, og skal ég láta bók-
menntafræðingum eftir að útlista það fyrir
fróðleiksfúsum almenningi. Vissulega væri
tími til kominn, að hinir lærðu menn færa að
láta ljós sitt skína á þessi efni af þekkingu,
viti og fullri alvöra.
í grein danska skáldsins segir, að fyrri
gerð Tímans og vatnsins, sem kom út 1948
og var 13 kvæði og 1954 orðin 21 talsins, beri
öll einkenni módernismans í ljóðlist Evrópu
og Ameríku. Mér þykir hér að vísu nokkuð
djarflega að orði komist, en tel mig að öðra
leyti ekki dómbæran um þetta. En mér virð-
ist Steinn hér sem annars staðar í ljóðum
sínum fyllilega styðjast við fornar erfðir um
leið og hann plægir akur málsins og sáir til
nýs lífs, eins og öll góð skáld h]jóta að gera.
Steinn mætti ekki mikilli andstöðu vegna
Tímans og vatnsins. Það var varla fyrr en
hann var farinn að búa sig undir ferðina
löngu, að um þá bók var veralega farið að
fjalla á opinberam vettvangi. Hún fór að sjálf-
sögðu ekki framhjá skáldahópnum, hinum
ungu og trúu aðdáendum Steins. - En að öðru
leyti held ég að hún hafi helzt komið til um-
tals upp úr því, að hún var þýdd á sænsku,
skömmu fyrir lát Steins. Þegar hann var horf-
inn vildu náttúralega allir Lilju kveðið hafa.
Andstaða og aðkast, sem Steinn mætti,
var af allt öðrum toga spunnið en hér er að
vikið. Það voru fyrri ljóð hans - ekki sízt þau
beinskeyttustu og bezt rímuðu, - sem gerðu
hann að litlum vini máttarstólpa þjóðfélags-
ins og þeirra, sem auðveldast áttu með að
móta almenningsálitið - og réðu skáldalaun-
unum. Hann var alltaf að afvegaleiða æsku-
lýðinn, eins og hann minntist á í viðtali við
Matthías Johannesen Morgunblaðsritstjóra
og skáld. Á þeim tíma var Steinn „soltinn og
klæðlaus og orti í Alþýðublaðið og allur
heimurinn fyrirleit blaðið og mig,“ eins og
hann segir sjálfur.
Nú hefur þetta töluvert breyzt hvað Stein
snertir enda látinn og grafinn, og veraldar-
gengi Alþýðublaðsins aldrei meira en nú,
einnig af ástæðum, sem öllum era kunnar.
Óvinsældir nýtízku ljóðagerðar - formsins
vegna - mæddu aldrei á Steini að nemu ráði.
Þar era það aðrir menn, sem þungann bera.
- Sjá t.d. úthlutunarskýrslur skáldalauna
síðustu 25 árin. - Jafnvel hin aldna kempa
Jóhannes úr Kötlum er nýtízkulegri en
Steinn að þessu leyti. En fyrst og fremst hef-
ur þarna mætt mest á miðkynslóð skálda-
fylkingarinanr. Má þar til nefna eftir aldri:
Jón úr Vör, Stefán Hörð, Hannes Sigfússon,
Jón Óskar, Einar Braga, Sigfús Daðason -
og loks yngstu skáldin.
Það eru þessir menn sem ég nefni, og ljóð-
stefnu þeirra, sem Steinn er drengilega að
verja á stúdentafundinum fræga 1952. Hann
hefði aldrei stigið upp í pontuna sjálfs sín
vegna.
Vissulega var Steinn fyrirrennari þessara
manna, ásamt Jóhanni Sigurjónssyni, Jóhanni
Jónssyni, Jóni Thoroddsen yngra, Sig. Nor-
dal, H.K. Laxness og jafnvel Þorbergi.
Steinn, Magnús Ásgeirsson og Jóhannes úr
Kötlum hinn lifandi tengiliður fomrar klass-
ískrar hefðar til nýs lífs í Ijóðlistinni, tíma,
sem fyrir löngu var upprunninn úti í heimi, en
hlaut að verða síðborinn hér. - En sjálfúr var
Steinn ekki nema hálfur í nýja tímanum og
það var honum auðvitað ljóst.
í