Morgunblaðið - 03.01.2000, Qupperneq 107

T
1913 ÍMwgmMaMI* 2000
MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000 1 07
Byggjum
TónlistarhöUina
eftir GUNNLAUG
EINARSSON
í 9 4 3
Á fimtugsafmæli Páls ísólfsson-
ar tónskálds var frá því skýrt í
útvarpi, að ein af söngkonum
bæjarins hefði af því tilefni af-
hent Tónlistarfjelaginu peninga-
gjöf í húsbyggingarsjóð fjelags-
ins.
Jeg taldi sjálfsagt, að margir
myndu „taka undir“ við þessa
mætu konu og leggja fram sinn
skerf til þess að hjálpa Tónlist-
arfjelaginu, sem er alls góðs
maklegt fyrir óeigingjarnt
brautryðjandastarf sitt, til þess
að koma upp Tónlistarhöllinni.
Er hjer um að ræða eitt hið
mesta menningarmál þjóðarinn-
ar, enda ekki eins illa búið að
nokkurri list á landi hjer sem
tónlistinni.
Þar sem nú eru nokkrir dagar
liðnir, án þess að þess hafi orðið
vart, að fjelaginu hafi borist
frekari framlög frá einstökum
mönnum, þá vil jeg nú skora á
ykkur, góðir íslendingar, alla,
sem unnið fögrum listum, að þið
veitið máli þessu drengilegan
stuðning, hver eftir sinni getu,
og að við veitum nú Tónlistar-
fjelaginu nauðsynlegan fjár-
stuðning til þess að hjer megi
sem fyrst rísa af grunni glæsileg
höll, þar sem sjeu: Hæfur hljóm-
leikasalur, nægilega margir og
rúmir æfingasalir, og bjartar og
rúmgóðar kenslustofur, og þar
sem sje framtíðarvígi íslenskrar
tónmenningar.
Jeg hefi í dag afhent Tónlist-
arfjelaginu minn skerf. - Sam-
taka nú og tökum öll undir.
Jeg skora á önnur blöð að
taka mál þetta upp og veita því
fullan stuðning sinn, því þetta er
mál, sem snertir alla þjóðina,
óskifta.
Morgunblaðið vill taka undir
með Gunnlaugi Einarssyni
lækni, að hjer er á ferðinni þarft
málefni. Blaðið mun taka á móti
fjárframlögum til byggingar
Tónlistarhallar.
haginn eða þjóðemið sjálft eða eitt-
hvað enn annað, sem þeim þá sýnd-
ist á glötunarinnar barmi. Þessir
menn hafa aldrei sagst vera á móti
stjómskipulegu sjálfstæði þjóðarinn-
ar. Síður en svo. Þeir hafa einungis
eigi viljað heimta það í dag, heldur
draga það til morgundagsins. Við þá
á þýski málshátturinn: Morgen,
morgen, nur nicht heute, sagen alle
faulen Leute. Á morgun, á morgun,
bara ekki í dag, er orðtak letingjans.
I allri sjálfstæðisbaráttunni hefir
þessi sónn sí og æ kveðið við,
hvenær sem ráðgert var að stíga
spor, stór eða smá, fram á við. Þessir
menn hafa ekki viljað illa, en illt verk
hafa þeir engu að síður unnið. Þeir
gerðu sjer ekki grein fyrir, og hafa
ekki enn í dag gert sjer grein fyrir,
að fmmskilyrði þess, að alt annað
gott fái dafnað og náð fullum þroska
með þjóðinni er, að hún njóti fulls
frelsis og sjálfstæðis.
Þjóðin vakin
Hugarletin og vantrúin hafa þó
smám saman orðið að þoka úr seti.
I síðustu heimsstyrjöld og á ára-
tugunum þar á eftir lærðu allir for-
ráðamenn þjóðarinnar, að stjóm-
skipulegt sjálfstæði vai' eitt af lífs-
skiiyrðum þjóðarinnar og að hún
varð þess vegna að heimta það í sín-
ar hendur svo fljótt sem nokkur
kostur var á. Þeim duldist þó ekki,
að enn var gamla vantrúin lifandi í
sumum hlutum þjóðarlíkamans og
viðbúið var, að hún sýkti frá sjer, ef
glöggar gætur væri eigi á hafðar.
Eins vildu þeir í tæka tíð aðvara
hina fornu yfirráðaþjóð og aðra,
sem þessi mál Ijetu sig skipta, um,
að Islendingar væm einráðnir í því
að taka sjer algert stjórnskipulegt
frelsi svo fljótt sem verða mætti.
Af þessum orsökum spurði Sig-
urður Eggerz að því á Alþingi 1928,
hvort ríkisstjórnin vildi „vinna að
því, að sambandslagasamningnum
verði sagt upp eins fljótt og lög
standa til“. Og af þessum ástæðum
svaraði ríkisstjómin og allir þing-
flokkar því með öllu afdráttarlaust,
að það sje „alveg sjálfsagt mál“, að
svo verði gert.
Tæpum áratug síðar, eða 1937,
tók Alþingi málið til enn frekara ör-
yggis upp að nýju og ályktaði í einu
hljóði um undirbúning þess, „ er ís-
lendingar neyta uppsagnarákvæðis
sambandslaganna og taka alla með-
ferð málefna sinna í eigin hendur“. í
umræðum á Alþingi þá heyrðist eigi
fremur en 1928 nein úrtölurödd.
Glegst og greinilegast kvað formað-
ur Sjálfstæðisflokksins, Ólafur
Thors, að orði, er hann sagði það
kröfu flokks síns, að uppsagnará-
kvæði sambandslaganna væri „hag-
nýtt þegar í stað, er lög leyfa, og
taki þá Islendingar í sínar hendur
alla stjórn allra sinna mála og sjeu
landsins gæði hagnýtt landsins
bömum einum til framdráttar“.
Enda telur hann vilja íslendinga
allra vera þann að segja upp sam-
bandslögunum og „gera enga samn-
inga í staðinn", heldur fella samn-
ingana með öllu úr gildi.
Atburðirnir 1940
Áður en íslendingar gætu neytt
uppsagnarákvæða sambandslag-
anna tóku atburðimir sjálfir til máls
og knúðu þá til enn skjótari aðgerða
en ætlaðar höfðu verið.
Aðfaranótt 9. apríl 1940 var Dan-
mörk hemumin af Þjóðverjum.
Konungi og danska ríkinu varð þar
með ómögulegt að gegna þeim
skyldum nje neyta þess ijettar, sem
þeim er fenginn í sambandslögun-
um og íslensku stjómarskránni. Al-
þingi neyddist því þegar næstu
nótt, 10. apríl, til að taka handhöfn
konungsvalds og utanríkismála og
landhelgisgæslu inn í landið að svo
stöddu.
Ekki hefur verið um deilt, að að-
gerðir Alþingis 10. apríl hafi verið
heimilar og nauðsynlegar að ís-
lenskum lögum og alþjóðarjetti.
Einstaka menn hreyfðu því hins
vegar einkum eftir á - þótt þeir
hefðu átt kost á að hreyfa því fyr,
hefðu þeir þá viljað, - að ályktanir
Alþingis væm eigi nógu róttækar.
Er svo að skilja sem þessir menn
hafi viljað slíta sambandinu við
Dani og stofna lýðveldi þá þegar.
Alger sambandsslit þá strax
hefðu hins vegar verið ákaflega
hæpin eða e.t.v. með öllu óheimil að
alþjóðalögum. Samkvæmt eðli sam-
bandsins og fjarlægðar Islands og
Danmerkur gat a.m.k. það eitt, að
ekki næðist til konungs í nokkra
daga eða jafnvel vikur, trauðla
heimilað riftingu sambandsins.
Ályktanimar frá 10. aprfl 1940
kváðu hins vegar bemm orðum svo
á, að ráðstafanimar samkvæmt
þeim væm einungis gerðar „að svo
stöddu“, þ.e. til bráðabirgða. Menn
gerðu sjer þá þegar grein fyrir því,
að svo kynni að fara, að síðar yrði
bæði ótvíræður rjettur og þörf til
frekari aðgerða. Því til sönnunar
skal þess getið, að jeg, sem hafði
verið meðal þeirra, er ríkisstjómin
kvaddi til undirbúnings ályktan-
anna, ljet svo um mælt í grein, er
jeg ritaði í maí-júní 1940 og birtist
þá um sumarið í Andvara: „Verður
og ekki á móti því mælt, að ef það
ástand, sem nú er, helst langa hríð,
em forsendur sambandslaganna
fallnar brott, og geta Islendingar þá
ekki lengur verið bundnir af þeim“.
Kemur síðan fram, að jeg tel rift-
inganjett íslendinga hljóta að vera
ótvíræðan, ef ástandið verði eigi
breytt, þegar fram á árið 1941 komi.
Riftingarrjettur 1941
Fyrri hluta árs 1941 kom upp
nokkur ágreiningur um, hvort rifta
ætti sambandslögunum þá þegar og
stofna lýðveldi eða una ætti enn um
sinn við bráðabirgðaskipan þá, sem á
var.
Reyndu menn þá að gera sjer
grein fyrir, hver rjettarstaða lands-
ins væri. Kom þá í Ijós, að einstaka
lögfræðingar vildu lítið um málið
segja, en sögðust ekki geta
„ábyrgst", að riftingarrjettur á
sambandslögunum væri fyrir hendi.
Nú er það svo, að hið síðasta af 1
öllu, sem góður lögfræðingur gerir,
er að „ábyrgjast" um úrslit máls.
Svo er margt sinnið sem skinnið. Og
úrslitin velta ákaflega oft á því, hver
úrslitadóminn kveður upp. En það
veit enginn fyrirfram. Þegar leitað
er álits lögfræðinga á vandasömu
máli, biður því enginn skyni gæddur
maður um „ábyrgð" þeirra, heldur
rökstudda greinargerð fyrir skoð-
unum þeirra.
Hinu mikla máli, sem hjer var um
að ræða, var með öllu ósamboðið að
ætla að ráða því til lykta á þeim ■>*-
grundvelli, hvort einhver vildi
„ábyrgjast" eitthvað, án rökstuð-
ings en einungis eftir tilfinningu
sinni eða skapgerð. Ráðherrar Sjál-
stæðisflokksins, Ólafur Thors og
Jakob Möller, leituðu því til mín og
óskuðu þess, að jeg semdi rök-
studda greinargerð um málið.
Við þeim tilmælum varð jeg. Til
grundvallar lagði jeg þá staðreynd,
sem Alþingi hafi slegið fastri með
samþykt sinni 10. aprfl 1940 og
Danmörk sjálf hafði viðurkent, að
Danmörk hefði eigi um nær eins árs
bil „getað rækt umboð til meðferð-
ar“ þeirra mála íslands, sem henni
var fengið með sambandslögunum.
Síðan rakti jeg ijettarreglur þær, v
sem um þvflíkt tilfelli giltu, ekki eft-
ir mínu eigin áliti, því að það hafði
enga þýðingu, heldur eftir sam-
hljóða áliti helstu þjóðarrjettar-
fræðinga bæði meðal engil-sax-
neskra þjóða og á meginlandinu,
þ.á.m. hinna nafnkunnustu dönsku
lögfræðinga. Skoðanii' allra þessara
manna voru á eina leið, að riftingar-
ijettur væri ótvíræður í þvflíku til-
felli sem þessu.
Álitsgerð þessi var síðan afhent
ráðherrunum og sumum þing-
manna. Birti jeg og höfuðatriði
hennar í Andvara síðar á árinu
1941. Hefi jeg hvorki heyrt nje sjeð
nein rökstudd andmæli gegn skoð-
unum þeim, sem þar eru raktar, nje
síðan vitað einn einasta íslenskan
7K ustan kaldinn
eftir HELGA
HÁLFDANARSON
1976
Oft er hún rauluð sjóferðavísan góða um
garpana, sem tóku stefnu á Siglunes, þegar
austankaldinn stóð í segl og báturinn velti
súðum á þungri báru:
Austankaldinn að oss blés,
upp skal faldinn draga;
veltir aldan vargi Hlés,-
við skulum halda á Siglunes.
Þama er hvorttveggja, að lagið er
gersemi, og karlmannlegt yfirbragð
vísunnar kemur sér einatt vel, hvort heldui'
á sjó eða landi. Hljómfagurt innrímið og
sveljandinn í orðþragðinu lætur vel í
íslenzkum eyrum, og vasklegt æðruleysið
orkar hreystandi á hugann.
Hér var fylgt þeirri gerð vísunnar, sem
dr. Guðmundur Finnbogason tók upp í
ljóðasafnið Hafrænu 1923. Algengara mun
samt, að haft sé í fyrstu línu „á oss blés“
fyrir „að oss blés“, þó heldur sé það
ósennilegra. En þannig hefur hún verið
sungin á plötur af vinsælum listamönnum
og tíðum flutt í útvarp. Fleira er þó
vafasamt um vísu þessa, enda eru til af
henni þrjár gerðir, og ljóst að tvær þeirra
hljóta að vera afbakanir úr þeirri þriðju,
hver þeirra sem hún er, nema enn fleiri
útgáfur komi í leitimar. Önnur alþekkt
gerð, sem einnig er í Hafrænu, er á þessa
leið:
Austankaldinn að oss blés,
upp skal faldinn draga;
veltir aldan vargi Hlés,-
við skulum halda á Skaga.
Ekki þarf það út af fyrir sig að teljast
ýkja grunsamlegt, að persónufornafn standi
ýmist í fleirtölu eða tvítölu. Samt er ekki
fjarri því að „við skulum“ í fjórðu línu stingi
í stúf við „að oss“ í fyrstu línu. Það er eins
og þar sé kynslóðabil á milli. En auðvitað
gat svo smávægileg breyting orðið í
meðfóram, þó að vísan héldi að öðra leyti
upphaflegri gerð. Hitt er miklu
tortryggilegra, að sögnin „blása“ stendur í
þátíð (,,blés“) sem er rímbundin, en vísan öll
að öðra leyti í nútíð. Það er í meira lagi
kyndugt að heyra formanninn segja: „Nú
skulum við setja upp segl, piltar, úr því
hann var á austan“ (í gær? í fyrra?)! Þetta
er enn gransamlegra fyrir það, að jafn-
auðvelt var vegna ríms að koma sögninni
fyrir í nútíð (,,blæs“), ef því hefði verið að
skipta. Enn fremur er það skuggalegt
nokkuð, að „faldur" er notað sem fullkomið
heiti á segli. Fremur mætti ætla að „faldur“
væri haft sem kenningarstofn; t.d. væri
„Siglufaldur" góð seglkenning. En þá er
þess að minnast að þriðja gerð vísunnar er
á þessa leið:
Autan kaldinn að oss blés,
upp vér faidinn drógum trés;
velti aldan vargi Hlés,
var þá hald á Siglunes.
Þarna er allt það úr sögunni, sem hinum
gerðunum báðum var fundið til foráttu.
Mestu varðar, að vísan er öll komin í sömu
tíð; auk þess er persónufomafnið allt komið
í fleirtölu, sem er eðlilegra, og seglið búið
að fá fullkomna kenningu (trés faldur).
Einn smágalli kemur þó í staðinn, sem sé
hljóðgapið í þriðju línu („velti aldan“); en
það er agnúi af öðru tagi.
Um seglsheitið og seglkenninguna er
annars það að segja, að hugsanlegat er að
„faldur“ hafi þótt duga sem „hálfkenning",
en í rímum voru, sem kunnugt er, ósjaldan
hafðir algengir kenningarstofnar sem eins
konar heiti eða svo kallaðar hálfkenningar.
Hins vegar er þessi vísa nógu vel ort til
þess að fremur mætti ætla, að báðar
kenningamar, sem hún stofnar til, væru
réttar („vargur Hlés“ og „faldur trés“).
Að öðra leyti er það ekkert álitamál, að
þessi þriðja gerð er lang-sennilegust. Hún
er ekki aðeins laus við galla, sem virðast til
komnir fyrir afbökun, heldur er hún einnig
uppranalegust á svipinn, jafnt að orðfæri
sem stfl, þó að það sé vitaskuld ekki annað
en sýndarmat. I fyrsta lagi er „að oss“
aldurslegra en „á oss“, ef fyrsta lína er höfð
svo; sama er að segja um „upp vér drógum"
fyrir „upp skal draga“ í annarri línu; og
ekki sízt „var þá hald á...“ í fjórðu línu, sem
í hinum gerðunum er „við skulum halda á...“
og mjög er ólíklegt að breytzt hefði á
gagnstæðan veg. Þar mun hið forngóða
nafnorð „hald“ hafa vikið fyrir sögninni
„halda“, sem nú á dögum er fremur höfð. J.
Fritzner segir í orðabók sinni, að „hald“
merki m.a. siglingaleið („Kurs, Retning som
man tager paa en Söreise, hvori man heldr
skipi.“ Sem dæmi (úr Grágás): „Ef
stýrimepn vilja báðir fara ok skilr þá um
hald“). í orðabók Sigfúsar Blöndals er m.a.
tilfærð merkingin: „(stefna) Retning, jfr.
framhald, afturhald.“ og er hún þar merkt
sem úrelt („forældet'j, hvemig sem á því
stendur. Raunar er Sigfús óspar á slík
merki, hvaðan sem honum kemur heimild
til að beita þeim. íslenzk orð era ekki úrelt,
þó forn séu og jafnvel lítt eða ekki notuð um
sinn. Úrelt íslenzka er ekki til. í orðabók
Árna Böðvarssonar vantar þessa merkingu
með öllu. Árni á þakkir skildar fyrir öll
svokölluð fomyrði, sem hann hefur tekið
upp í orðabók sína; og víst hefði ég kosið, að
orðið „hald“ í þessari merkingu hefði fengið
að fljóta með fremur en mörg málleysan úr
ragli götustráka, sem fengið hefur inni í
þeirri bók, íslenzkri tungu til lítilla þarfa.
Ef gert er ráð fyrir að þessi síðast talda
gerð vísunnar sé hin elzta, hvernig stendur
þá á breytingum þeim sem á henni hafa
orðið á tvo vegu?
Svo virðist, sem einhverjum hafi dottið í
hug að snúa vísunni upp á Skagamenn og
sett „á Skaga“ fyrir „á Siglunes"; hefur þótt
liggja beint við að hagræða annarri línu til
samræmis við það („upp skal faldinn
draga1 j, jafnvel til bóta að losna við
fomeskjulega og sundurslitna kenningu
(„faldinn drógum trés‘j, og ekki í það
horfandi þó að brengluðust nútíð og þátíð.
Enda hefur sú gerð annarrar línu haldizt,
þó sumir vildu fara með vísuna óbreytta að
öðra leyti.
Fyrir nokkram áram birti Morgunblaðið
vísu þessa í lesendadálki (þá gerð sem
sungin er í útvarpi) og spurðist fyrir um
höfund hennar. Nokkur svör bárast, en
ekki fékkst úr því skorið, hver ort hefði.
Meðal svara var bréf frá Hannesi Jónssyni,
Asvallagötu 65, Reykjavík (Mbl. 31.3.1968).
Kveðst hann hafa lært vísuna í þeirri gerð,
sem hér var elzt talin, þá fyrir sjötíu áram
norður í Þingi. Segir hann sig minna, að
hún sé „úr Hrakningsrímu Erlendar á
Holtastöðum, er hrakti frá Ásbúðum á
Skaga norður á Skjálfanda 1796.“ Síðan
bætir hann við: „Þórður Þorsteinsson
vitnaði með mér, að vísan væri rétt eins og
ég hefði hana. Eins það, að vísan væri úr
Hrakningsrímunni, sem hann hafði séð á
Landsskjalasafninu eða Landsbókasafninu.
Hver höfundur Hrakningsrímunnar var,
veit ég ekki, en væntanlega ber handritið
það með sér.“
í Hafrænu er sú gerð vísunnar, sem þar
er, hins vegar eignuð Ingimundi nokkrum
Jónssyni í Sveinungsvík í Þistilfirði, sem
uppi var seint á 17. öld.
Nú væri fróðlegt að vita, hvort
fræðimenn geta ekki gengið úr skugga um
þetta, hver sé höfundur vísunnar, og þá
væntanlega um leið, hver upprunaleg gerð
hennar hafi verið, en ella frætt almenning
á því hvað þar skorti til. Ef til vill hefur
þetta þegar verið gert, og þætti þá
mörgum vænt um að fregna, hvar
niðurstöður voru birtar. Vísan á það skilið
vegna gæða sinna og vinsælda, að sú rækt
sé við hana lögð.
<C
*