Morgunblaðið - 03.01.2000, Blaðsíða 120

120 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913 2000
sem ekki væru mjög stór, kynnu til-
töluiega fáir menn að reyna að ná
óhóflegum ítökum með því að kaupa
upp hlutabréf, og þarf að sjálfsögðu
að íhuga, hvemig bezt verði gengið
frá löggjöf að þessu leyti á sama
hátt og brýn nauðsyn er á setningu
löggjafar gegn einokunarhringum.
Að öllu samanlögðu virðist því
mega fullyrða, að almennings-
hlutafélögum mundi engu síður
verða vel stjórnað en þeim einka-
fyrirtækjum, sem við nú þekkjum.
Fullyrðing þessi byggist auðvitað
fyrst og fremst á því, að sama drif-
fjöður knýr fram góða stjóm al-
menningshlutafélaga og annarra
fyrirtækja í einkarekstri, þ.e.a.s.
hagnaðarvonin.
Þátttaka
almennings
Þegar við höfum nú slegið því
föstu, að almenningshlutafélög
muni skila þjóðarbúinu meiri af-
köstum en ríkis- eða bæjarrekin
fyrirtæki, þá er ekki úr vegi að víkja
frekar að spumingunni: „safnast
ekki hlutabréfin fljótlega í hendur
hinna efnaðri, svo að þegar fram í
sækir verði ekki um nein almenn-
ingshlutafélög að ræða?“
Síðar verður vildð að því, hvemig
hægt sé að tryggja, að félögin verði
við stofnun eign mikils fjölda
manna. Vísast hér til þess, en hins
vegar skal nú á það bent, að enda
þótt allmargir Islendingar eigi
veralegar eignir fram yfir það, sem
almennt er, þá gætu þeir ekki keypt
stóra hluti í hinum almennu hlutafé-
lögum án þess að selja þessar eignir
sínar. Þær kæmust þá á annarra
hendur og auður þeirra ríku ykist
ekkert. Hitt er svo auðvitað mál, að
almenningshlutafélögin koma tU
með að ganga misjafnlega eins og
önnur fyrirtæki, svo að þeir, sem
eiga veralega hluti í einu þeirra,
hagnast meir en þeir, sem lagt hafa
fé í annað. Þannig verður að sjálf-
sögðu enn tekju- og eignamismun-
ur, þó að ekld verði séð, að hann
ætti að aukast. En þjóðfélagið hefur
það í hendi sér að jafna þann mun,
sem verður á tekjum einstakling-
anna, þó að ekki verði hér lagt tU,
að það verði gert með aðferðum á
borð við hinn svonefnda stóreigna-
skatt. Aðferðimar tU að jafna tekjur
og eignir eftir því sem heUbrigt get-
ur talizt era svo margvíslegar, að
jafnvel ráðherra Aiþýðuflokksins
leggur tU að afnema tekju- og
eignaskatt, því að aðrar leiðir séu
áhrifaríkari í þessu efni. -
Rétt er að undirstrika það, að
ekkert er athugavert við, að al-
menningshlutafélög hagnist vera-
lega, og er hugsunin ekki sú að rík-
isvaldið eigi að ganga langt í að
jafna tekjur félaganna sjálfra. Óhóf-
leg ríkisafskipti era auðvitað jafn
óæskUeg af almenningshlutafélög-
um og öðram fyrirtækjum, enda
eiga lögmál hins frjálsa markaðar
einmitt að beina fjármagninu að
hinum arðvænlegasta atvinnu-
rekstri. Hins vegar getur ríkið að
vissu marki jafnað tekjur einstak-
linganna, jafnt þær, sem þeir fá sem
Lýðveldis-
hátíðin 1944
19 4 4 9 Ríkisstjórnin á Lógbergi við lýóveldisstofnunina, frá vinstri: Björn Þórðarson, forsætisráðherra,
Vilhjálmur Þór, Einar Arnórsson og Bjöm Ólafsson. í ræðustóli er Gísli Sveinsson, forseti Alþingis. Lengst til
hægri, með regnhlíf, er Sveinn Björnsson,sem á Þingvöllum var kjörinn fyrsti forseti lýðveldisins.
Mikill mannfjöldi safnaðist saman á Þingvöll-
um 17. júní 1944þrátt fyrir slæmt veður, en
rigningarofsi var þar þegar Alþingi lýsti yfir
endurheimt hins föma frelsis og að lokid væri
nærri 800 ára áþján. Danmörk var enn her-
setin þegar þetta var, heimsstyrjöldin geisaði
enn með þeim ógnum og óvissu sem henni
fylgdu. Þegar forseti Sameinaðs þings lýsti
yfir stofnun lýðveldisins höfðu skeyti ekki
borist frá Danmörku, en síðar um daginn
barst hins vegar vinsamlegt símskeyti frá
Kristjáni konungi með árnaðaróskum til
íslensku þjóðarinnar. Bjöm Þórðarson forsæt-
isráðherra las upp kveðju konungs í heyranda
hljóði fyrir mannfjöldann, sem svaraði með
miklum fagnaðarlátum og ferföldu húrrahrópi.
Morgunblaðið/Jón Sen
arð úr almenningshlutafélögum og
aðrar tekjur.
Formaður S.U.S., Geir Hall-
grímsson hefur bent á það, að sósí-
alistar hafi á sínum tíma talið það
glópsku eða þá borgaralegt áróð-
ursbragð, þegar Sjálfstæðisflokkur-
inn hóf baráttu sína fyrir því, að
sérhver fjölskylda gæti eignazt eig-
in íbúð. f dag nálgumst við þetta
mark þó óðum. Alveg á sama hátt
munu vinstri-sinnar halda því fram,
að almenningur geti aldrei orðið
þátttakendur í atvinnurekstrinum á
þann veg, sem hin nýja stefna Sjálf-
stæðisflokksins gerir ráð fyrir. En
auðvitað er þetta hin mesta firra,
því að menn geta byrjað með smá-
upphæðum, en síðan aukið við sig
eftir því sem þeim vex fiskur um
hrygg.
Leysa þjóðnýtinguna af hólmi
Starfræksla almenningshlutafé-
laga í eiginlegri merkingu þess orðs
ætti því ekki að vera miklum örðug-
leikum háð. Og stofnun þeirra nú
þegar væri líka býsna auðveld.
Verður hér á eftir bent á þær leiðir,
sem hægt væri að fara hið allra
fyrsta. En áður er rétt að vekja at-
hygli á þeirri staðhæfingu þjóðnýt-
ingarpostula að stórfyrirtæki geti
hér ekki verið í einkaeign, vegna
þess að engir einstaklingar hafi
nægilegt íjármagn til rekstrarins.
Jafnvel þótt um venjulegt einka-
fyrirtæki væri að ræða og fjármagn
það, sem einstaklingamir legðu
fram, væri tiltölulega lítill hluti
heildarkostnaðarins þá hafa stjóm-
málamenn átt rétt tÚ að rázka með
sparifé þjóðarinnar í illa reknum
fyrirtælqum. Miklu fremur eiga
bankamir að hafa vald til að beina
þvi til arðvænlegra fyrirtækja at-
orkumanna, sem hafa dug og vit til
að hagnýta það til aukinnar hag-
sældar þjóðarheildarinnar. Og þeg-
ar um er að ræða almenn hlutafé-
lög, er enn meiri ástæða til, að borg-
ararnir sjálfir hafi yfirráð sparifjár-
ins. En auk þess á að fá slíkum al-
menningsfyrirtækjum það Iánsfé
sem hægt er að fá erlendis, þó að
stjómmálamönnum finnist sjálfsagt
súrt í broti að geta ekki bent á allt
það, sem þeir hafa gert til uppbygg-
ingar eins og árátta er orðin hér-
lendis.
I þessu sambandi má einnig á það
benda, að full ástæða er til að ætla,
að starfræksla almenningshlutafé-
laga muni mjög auka spamað, því
að margir munu nokkuð til leggja til
að eignast hluti í félögunum, sem
ekki hafa trú á almennri sparifjár-
myndun. Ætti sá spamaður að geta
orðið grandvöllur að nýjum stór-
rekstri, sem ekki ylli verðbólgu þar
eð sá spamaður kæmi á undan og
samhliða framkvæmdunum.
Þótt í Landsfundarályktun Sjálf-
stæðisflokksins segi ekki hvaða at-
vinnufyrirtæki eigi að vera í formi
almenningshlutafélaga, þá virðist
liggja beint við að það séu ekki ein-
göngu stórfyririæki framtíðarinnar,
þar sem þegar í stað mætti hrynda
þessum hugsjónum í framkvæmd.
Þannig virðist mjög koma til athug-
unar, að t.d. Sementsverksmiðjan
og Aburðarverksmiðjan, Skipaút-
gerðin, Landssmiðjan og fleiri rikis-
fyriræki yrðu falin almenningi til
stjómar á þann veg, að hagkvæmis-
sjónarmið ein réðu stjóm þeirra, en
engir pólitískir duttlungar. A sama
hátt gæti Reykjavíkurbær riðið á
vaðið með því að afhenda bæjarbú-
um t.d. Bæjarútgerðina og Strætis-
vagnana.
Og þetta er ofureinfalt mál. Ríki
og bær gætu ósköp hæglega tryggt
fjárhagsgrandvöll þessara fyrir-
tækja, stofnað um þau almennings-
hlutafélög og afhent landsmönnum
hlutabréfin endurgjaldslaust, eða
við mjög lágu verði, t.d. öllum, sem í
sveit búa bréf í Aburðarverksmiðj-
unni o.s.frv. Þannig mætti t.d.
hugsa sér, að Reyk j avíkurbær
gengist fyrir stofnun almennings-
hlutafélags um Bæjarútgerðina,
tryggði fjárhag hennar, en losnaði
jafnframt við frekari fjárútlát. Síð-
an væri hlutafé ákveðið 61/2-7 millj-
ónir kr. og sérhveijum bæjarbúa
sent heim eitt 100 króna hlutabréf.
Viðskipti með þessi bréf mundu
þegar í stað hefjast. Sumir mundu
ekki kæra sig um nein bréf og seldu
þau, en aðrir mundu aðeins vilja
eiga bréf í einu fyrirtæki o.s.frv.
Auðvitað væri ekki nauðsynlegt að
fara þannig að. Alveg eins mætti
hugsa sér, að öllum væri í ákveðinn
tíma heimilt að kaupa aðeins eitt
bréf á nafnverði, en síðan væra bréf
þeirra sem ekki hefðu neytt réttar
sins, seld hverjum sem hafa vildi, þó
að þá mætti einnig takmarka kaup
hvers einstaks eða láta verðbréfa-
markaðinn annast skráningu verðs-
ins, sem þegar mundi hækka, ef eft-
irspum yrði mikil. Á sama grand-
velli mætti gjaman í dæmi því, sem
nefnt var hér að framan um Bæjar-
útgerðina, auka hlutaféð til kaupa á
nýjum togurum og öðram atvinnu-
tækjum.
Erfiðleikamir era þannig ekki
ýkjamiklir við að fara inn á þessa
braut, sem vafalaust mundi verða til
þess að stórauka afköst atvinnufyr-
irtækjanna og auðvelda uppbygg-
ingu stóriðju, sem er hið brýnasta
hagsmunamál Islendinga.
Lýðræðlnu hætta búln
En þrátt frir allt, er það þó ekki
hin hreinefnahagslega hlið málsins,
sem er mikilvægust.
Menn kunna að telja það bölsýni,
en mér er nær að halda að sjálfu
lýðræðinu sé hætt hér á landi, ef
áfram stefnir sem horfir um þróun
efnahagsmála. Hið vestræna lýð-
ræði hefur nefnilega staðið og þró-
azt vegna þess að það hefur dreift
valdinu milli þjóðfélagsþegnanna og
stofnana samfélagsins, en varazt of
mikla samþjöppun þess hjá hand-
höfum ríkisvaldsins, og ókunnugt er
mér um, að nokkurt ríki, sem frjálst
geti talizt, hafi gengið braut ríkis-
rekstrar og opinberra afskipta við-
líka eins langt og ísland. Verður þá
að játast, að jafnvel lýðræðis-sósí-
Starfsfólk Hraunhamars *
óskar landsmönnum öllum
farsældar á nýrri öld
* F A S T r I
Við kunnum að meta
eignina þína!
SIIVM r.'/o /r»fl()
Ljóðið um þekkinguna
eftlr INDRIÐA G.
ÞORSTEINSSON
1974
Húndróútúrhnykli Geigvæn var þjóðin
bandprjón og bar hann að er þyrptist á kvöldin nær,
bók sem reyndist þarvorumargirfrægir
um afturgöngur og drauga. í einum hópi.
Laut fram í gráðið Umþettavarlesið
og pfrði á hvert prentað blað ogþuliðívikurtvær
og prjónninn hvassi uns þruskið í prjóninum
leiddi mitt starandi auga. líktist helst neyðarópi.
Uns huga minn íyliti En þrátt fyrir óttann
rðdd hennar rökkurgeig, kennist hver stafur og strik.
svorömmvarnauðin I stríði dagsins
er menn urðu bljúgir að jmla, þekking á lesningu nærist,
þegar mórar og skottur þótt í rökkvaðar gáttir
við túnfótinn tóku sveig safnistsveimurogryk
í tunglskinsreisu að sama skapi
á húðinni af Þorgeirsbola. og meira af bókunum lærist.
I_____________________________________I