Morgunblaðið - 11.02.2000, Qupperneq 50

50 FÖSTUDAGUR 11. FEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
LÚÐVÍK
KRISTJÁNSSON
ffiönnum. Umrætt haustkvöld
hringdi Lúðvík og spurði hvort ég
mætti ekki vera að því að skjótast
suður í Hafnarfjörð og finna sig sem
snöggvast að máli. Skyldi ég taka
strætisvagn og mundi hann koma til
móts við mig við bíóið á Strandgötu.
Ég brá við, enda forvitnaði mig að
vita hvað þessi vandaði og virti
fræðimaður kynni að vilja mér. Er
ekki að orðlengja það, að við fund-
umst á mótsstað og skálmuðum síð-
an upp brekkuna, fram hjá Fríkirkj-
unni og að húsi því, sem þau hjón,
Lúðvík og Helga, bjuggu svo lengi í
við rausn og myndarskap. Þegar
þangað kom tjáði Lúðvík mér loks
hvað honum var á höndum, og er
skemmst frá að segja, að meira
reyndist það í mína þágu en hans.
I þetta sinn eins og oftar endra-
nær sannreyndi ég, að Lúðvík hafði
af því mikia ánægju að beina ungum
og óráðnum fræðimönnum brautina
til ritstarfa og rannsókna heimilda,
áður en þeir ánetjuðust kennslu eða
blaðamennsku til fullnustu. Ekki
samt svo að skilja að síðast talin störf
séu ekki samboðin hverjum sem til
þeirra finnur sig kallaðan. En í þessa
daga virtust þeir fáir, sem leggja
vildu á þann óvissa veg til lífsbjargar
5em fræðimennskan hafði löngum
reynzt flestum, sem hann reyndu að
feta. Síðan þá hefur þetta breytzt
verulega, og voru þau straumhvörf
víst að hefjast um þessar mundir.
Upp frá þessu kvöldi átti ég því
láni að fagna að eiga greiðan gang að
hinum fjölfróða og sívökula áhuga-
manni um sögu og þjóðfræði, Lúðvík
Kristjánssyni, og njóta góðs af
reynslu hans, mannþekkingu og
fundvísi á færar leiðir út úr margvís-
legum vanda, sem á leið okkar líka
vildu verða.
Með hverjum gengnum samferða-
manni deyr einhver hluti í okkur,
sem eftir stöndum. Þessa verður
maður með hverju árinu sem líður
betur var.
Við fráfall Lúðvíks er mér efst í
huga að kannast við ógreidda og lík-
ast til ógreiðanlega þakkarskuld,
sem ég stend í við þau hjón, Helgu og
Lúðvík.
Ástvinum Lúðvíks votta ég inni-
legustu samúð, en öll munum við
minnast þess, að ungur má en gamall
skal.
Bergsteinn Jónsson.
Ég fór suður í Hafnarfjörð um
áramótin síðustu til að heilsa upp á
vin minn, Lúðvík Kristjánsson, þar
sem hann dvaldist á Hrafnistu, óska
honum farsældar á nýju ári og þakka
öll gömlu árin. Það gladdi mig að
hitta hann fyrir hressan í bragði og
allvel á sig kominn, því að þrátt fyrir
88 ár að baki, bar hann ellina furðu
vel. Enn var hugurinn lifandi og
hann forvitnaðist um ný tíðindi í
fræðum, lestur nýrra bóka, svo og
hvað viðmælandi væri að fást við.
Það hryggði mig því að heyra, að
hann hefði um það bil hálfum mánuði
síðar orðið fyrir því áfalli, þar sem
brugðið gat til beggja vona, og eins
líklegt, að á eina lund færi.
Þegar ég rifja upp vinskap okkar
Lúðvíks nú við leiðarlok, er margs að
minnast. Mér koma í hug okkar
fyrstu kynni, sem ná allar götur til
haustsins 1960, eða yfir hartnær
fjóra áratugi. Þá var hann að gefa út
þriðja bindi „Vestlendinga", þar sem
einn meginkaflinn fjallar um þjóð-
fundinn 1851, en ég var að gefa út
ævisögu Jóns Guðmundssonar, síðar
ritstjóra Þjóðólfs, þar sem fyrir-
ferðamikill þáttur var einmitt hlut-
deild hans í atburðarás þessa tíma.
Það var því augljóst, að þama skar-
aðist ýmislegt, og af þeim sökum átti
Lúðvík frumkvæði að því að sam-
l^and komst á milli okkar. Við skipt-
úmst á skoðunum varðandi þetta
efni, sem við vorum á kafi í, og hann
varð mér hollur í ráðgjöf. Mér þótti
sómi að því fyrir mig, að svo þekktur
og virtur fræðimaður sem Lúðvík
var þá orðinn, - margra bóka höf-
undur -, skyldi gefa gaum að ungum
manni, sem var að feta fyrstu sporin
á'.sviði sagnfræðinnar. Mér sýndist
Lúðvík þá hafa á sér það yfirbragð
að vera orðinn allroskinn. Þó var
hann um þetta leyti tæplega fimmt-
ugur!
En hvað um það, þessi fyrstu
kynni umrætt haust leiddu til nánari
samfunda og tíðra heimsókna á
heimili þeirra hjóna, Lúðvíks og
Helgu Proppé. Þar var mér tekið
tveim höndum, og Helga lét ekki
sinn hlut eftir liggja. Hún fagnaði
hinum nýja heimilisvini með hlýju
viðmóti, gestrisni var henni eiginleg
með kaffi og bakkelsi, en ekki síður
var hún viðræðugóð, bæði um fræð-
in, því að hún var bókfróð í bezta lagi,
og dagleg tíðindi eða önnur hugðar-
efni, sem á dagskrá komu. Mér varð
líka fljótt Ijóst, að í fræðastörfum
húsbóndans, var Helga honum stoð
og stytta. Og ég sannfærðist um það,
hversu vel vinnandi þessi kona var,
þegar ég las með henni, að ósk Lúð-
víks í fjarveru hans, prófarkir að síð-
ara bindi ævisögu langafa míns, Þor-
láks Ó. Johnson, kaupmanns í
Reykjavík, „Úr heimsborg í Grjóta-
þorp“. Þegar ég kveð nú Lúðvík, eru
þau hjónin bæði nánast sem eitt í
mínum huga.
Við Lúðvík áttum eftir að eiga góð
samskipti alla tíð, enda átti hann að
ýmsu leyti hlut að því, að ég fór inn á
eitt af hliðarsporum þeirrar brautar,
sem hann hafði að vissu leyti gert að
sérgrein sinni. Þá á ég við rannsókn-
ir hans og ritverk um Jón Sigurðs-
son, en með þeim, fyrst „yestlend-
ingum“ (1953-60), síðan „Á slóðum
Jóns Sigurðssonar" (1961) og loks
„Jóni Sigurðssyni og Geirungum"
(1991), varð hann allra manna fróð-
astur um líf og starf Jóns forseta.
Þá er hann vann fyrir Alþingi á ár-
unum 1972-74 að koma upp minning-
arsafni Jóns Sigurðssonar við Aust-
urvegg í Kaupmannahöfn, fékk hann
mig til aðstoðar við öflun efnis í safn-
ið. Það leiddi m.a. til þess, að ég tókst
á hendur, og naut hvatningar hans,
að gefa út bókarkom um Jón forseta
á 100. ártíð hans, 7. desember 1979.
Árið eftir tókst ég á hendur að setja
saman minningarsafn Jón Sigurðs-
sonar á Hrafnseyri, ásamt færum
hönnuði, Steinþóri Sigurðssyni, list-
málara. Var þetta einnig að ráðum
og hvatningu Lúðvíks, en sjálfur var
hann þá á fullu skriði við samningu
„íslenskra sjávarhátta".
Á forlagi Sögufélags var gefið út
afmælisrit Lúðvík til heiðurs á sjöt-
ugsafmæli hans, 2. september 1981,
með ýmsum ritgerðum hans. Kom
það í hlut okkar Bergsteins Jónsson-
ar, háskólakennara, að ritstýra þess-
ari bók. Áttum við ánægjuleg sam-
skipti við Lúðvík, meðan á
undirbúningi stóð, og hann réð bók-
arnafninu og kallaði „Vestrænu". Ég
held, að honum hafi þótt vænt um
þennan viðurkenningarvott frá hinu
gamla félagi afabróður hans, Jóns
(„forna") Þorkelssonar, en hann var
fyrsti forseti þess.
Stærsta verk Lúðvíks Kristjáns-
sonar er að sjálfsögðu „íslenskir
sjávarhættir", sem hann vann að
ásamt Helgu, konu sinni, um langt
árabil. Þetta er vísindalegt stórvirki
og undirstöðurit í sinni grein. Árið
1964 sneri hann sér alfarið að söfnun
íslenskra sjávarhátta með hliðsjón af
þeim snara þætti, sem fiskveiðar
hafa verið í þjóðlífi íslendinga. Eink-
unnarorð hans fyrir ritinu eru fólgin
í vísuorðum skáldsins Jóns Magnús-
sonar: „Föðuriand vort hálft er haf-
ið“.
Lúðvík hóf ungur að safna heim-
ildum um atvinnu- og menningar-
sögu þjóðarinnar að því er sjávar-
nytjar varðaði. Heimildarmenn hans
voru á þriðja hundrað, úr öllum sýsl-
um landsins, þeir elztu fæddir á ár-
unum 185CMJ0, en langflestir á 19.
öldinni, að sögn Lúðvíks. Hann hefur
líka sagt, í eftirmála lokabindis:
„Einn hefði ég ekki ráðið við þetta
verk, ásamt mörgu öðru, og má
þakka Helgu engu síður en mér að
nú sér fyrir endann á því.“ Eftirtekj-
an af þessu mikla ævistarfi voru
fimm stór bindi í glæsilegum búningi
á árunum 1980-86.
í minningargrein, sem ég ritaði að
Helgu látinni í apríl 1989, minntist
ég á þann merkisdag, er 1. bindi „ís-
lenskra sjávarhátta" sá dagsins ljós.
Þau hughrif, sem fylgdu okkur á
þeim degi, komu að nokkru fram í
þeim ummælum, sem ég lét þá falla.
Ég komst svo að orði, að það hefði
verið mér óblandið gleðiefni að fá
tækifæri til þess hinn 31. október
1980 sem formaður Menntamálaráðs
[stjómar Menningarsjóðs] að ávarpa
þau vini mína, Helgu og Lúðvík, færa
þeim hamingjuóskir og samgleðjast
þeim á hátíðarstundu í Landshöfð-
ingjahúsi við Skálholtsstíg, þegar 1.
bindi „íslenskra sjávarhátta" kom út
hjá Bókaútgáfu Menningarsjóðs.
Það var vissulega stór dagur fyrir
þau hjónin persónulega, en það var
miklu meira. Það var jafnframt stór
dagur í menningarsögu þjóðarinnar.
Það var mikil gæfa, sem féll þeim
hjónum í skaut, að auðnast að lifa þá
stund að sjá þetta viðamikla ritverk
komast á prent í heild sinni, - eftir-
tekju ævistarfs, sem þau höfðu kost-
að miklu til að leiða til lykta.
Ég vil bæta því við, að Lúðvík
kaus sér sjálfur Menningarsjóð, út-
gáfu ríkisins, til að standa að verki
sínu, en hann hafði verið um nokk-
urra ára skeið á launaskrá Þjóð-
minjasafns til að vinna að því. Það
var líka afar vandséð á þeim tíma,
hvort önnur úgáfufyrirtæki væru
reiðubúin að skuldabinda sig til út-
gáfu svo viðamikils ritverks, sem hér
var á ferðinni. Það átti fyrir okkur
báðum að liggja, að eiga frekara
samstarf um útbreiðslu þess hjá
Menningarsjóði, eftir að ég varð þar
forstöðumaður um nokkurt skeið. Öll
fóru þau viðskiptamál fram í eind-
rægni og með sæmilegri þohnmæði,
þótt stundum hefði mátt vera annað
og viðkunnanlegra hljóð í kassanum!
Skulu ekki frekar þulin minninga-
brot að sinni, nógu er þó af að taka
við fráfall merks manns, sem lét ekki
verk úr hendi falla á akri fræðanna,
meðan verkljóst var. En hér er mál
að linni. Við fráfall hans minnist ég
þeirra beggja hjónanna, Helgu og
Lúðvíks, með þakklæti fyrir vinátt-
una, gestrisnina og samvinnuna í
áratugi. Jafnframt sendi ég bömum
og barnabömum þeirra hugheilar
samúðarkveðjur.
Ég kveð hinn aldna fræðaþul og
minn góða vin með saknaðarkveðju.
Hvíli hann í friði og hafi þökk fyrir
allt.
Einar Laxness.
Langri ævi eljumanns er lokið,
Lúðvík Kristjánsson, einn þeirra
sem unnu merkust rannsóknarverk
á akri íslenzkra þjóðfræða, er nú all-
ur.
íslenzkir sjávarhættir, fimm
binda rannsóknarverk, munu lengst
halda nafni hans á lofti, eiga sér ekki
líka í nálægum löndum, og líklegast
hvergi. Lúðvík hefur sjálfur lýst því
þegar hann ungur togarasjómaður
heyrði á tal gamalla sjómanna um
sjómennsku á yngri árum þeirra.
Þetta tendraði áhuga hans, hann ein-
setti sér þá að safna og skrá allt það
efni sem hann fengi höndum yfir
komið um sjómennsku og sjósókn og
hvaðeina það sem að fiskveiðum laut
á tímum áraskipanna. Hófst hann
þegar handa, og áratugum saman
safnaði hann hverju einu af þeim
fróðleik, sem honum eldri menn
kunnu að segja um sjósókn og sjáv-
argagn á fyrri tíð, las fjölda bóka og
rita og tók upp efni á seðla, fór gegn-
um handrit og skjalaheimildir frá
fyrri tíð, leitaði yfirleitt alls staðar
þar sem búast mátti við fróðleiksefni
um þetta svið. Ómetanleg hjálpar-
hella Lúðvíks var Helga kona hans,
hún fór yfir fjölda af ritum sem hann
komst ekki sjálfur yfir og skrifaði
niður það sem hún taldi að honum
mætti koma að gagni. Þau hjónin
voru afar samhent, Helga vildi þó lítt
minnast á sinn hlut, en Lúðvík lét
hans sjálfur oft getið.
Þótt Sjávarhættina beri hæst á
rannsóknarferli Lúðvíks ritaði hann
margar aðrar bækur, fjölmargar
greinar og frásagnarþætti, sem bæði
tengdust þessu meginviðfangsefni
hans svo og sjálfstæðis- og framfara-
baráttu þjóðarinnar á 19. öld. Þetta
voru sagnfræðileg rit og ævisögur,
mest þeirra rita er Vestlendingar,
þriggja binda verk um framfara-
menn og frelsisbaráttu á Vesturlandi
og Vestfjörðum á 19. öld og stuðn-
ingsmenn Jóns Sigurðsspnar. Þá má
nefna ævisögu Þorláks Ó. Johnsons
og endurminningar Knuds Zimsens,
en svo er Qöldi greina um margvísleg
þjóðfræði- og sagnfræðileg efni, og
síðust kom bók frá hans hendi um
Jón Sigurðsson, en ýmsa þætti úr
ævi hans og samtíð rannsakaði Lúð-
vík af mikilli gaumgæfni. - Lét einu
sinni sagnfræðingur það uppi við
mig, að Lúðvík myndi þekkja bezt
allra manna sögu Islands á 19. öld-
inni. - Margar ritsmíðar hans á þess-
um árum fjölluðu um fornar ver-
stöðvar og sjósókn þaðan, ekki sízt á
Snæfellsnesi, en í Stykkishólmi var
hann fæddur og úti á Nesinu höfðu
forfeður hans búið. Þannig voru
meginviðfangsefni hans alla tíð
tengd sjósókn og sjómennsku, verzl-
un og siglingum og sjálfstæðisbar-
áttu þjóðarinnar. - Hér má nefna, að
Lúðvík safnaði ömefnum um mikinn
hluta Snæfellsness, sem nú eru í
Örnefnastofnun, þar var hann
gagnkunnugur og örnefnin mikils-
verður þáttur menningarsögunnar.
En Sjávarhættimir voru stórvirki
Lúðvíks, og þeirra Helgu beggja.
Svo lengi vann hann að efnisöflun og
undirbúningi ritsins, að sumir óttuð-
ust að honum entist ekki aldur til að
vinna, nánast í hjáverkum, úr því
gríðarmikla efni endanlegt útgáfurit.
Það var því lán að mál skipuðust svo,
að Lúðvík voru sköpuð skilyrði til að
helga sig alfarið þeim ritsmíðum.
Þjóðminjasafninu var lögð til rann-
sóknarstaða handa honum sérstak-
lega og greiddi honum laun til samn-
ingar ritsins, en sjálfur útvegaði
hann margháttaða styrki til að kosta
aðra útgáfuþætti, ferðir til mynda-
töku, vinnu við teikningar og hrein-
ritun, enda var Lúðvík hvarvetna vel
kynntur og margir vildu leggja
þessu merka rannsóknarverki lið.
Lúðvík lauk á unga aldri gagn-
fræðaprófi frá Flensborg, síðar
kennaraprófi frá Kennaraskólanum.
Hann sótti tíma í íslenzkum fræðum
við Háskólann þrjá vetur og þessi
grundvallarmenntun varð honum
veganesti alla tíð. Hann hafði ávallt
tengsl við aðra fræðimenn, en ekki
sízt við sjómenn, var um árabil kenn-
ari á námskeiðum Fiskifélagsins og
lengi ritstjóri Ægis, tímarits félags-
ins.
Það var dýrmætt að fá að kynnast
Lúðvík og Helgu konu hans. Heimili
þeirra í Hafnarfirði var fagurt og
smekklegt. Þar var vandað innbú,
myndir eftir marga ágæta meistara
okkar og bókasafn Lúðvíks var mikið
og vandað, bæði fáséð grundvallar-
fræðirit og hvers kyns fræðibækur
aðrar og handbækur, innlendar og
erlendar, sem Lúðvík notaði stöðugt
við fræðastörfin, enda vann hann
mikið heima að skriftum. Bókasafnið
gaf hann síðan til Ólafsvíkur í minn-
ingu Helgu konu sinnar, sem þaðan
var upprunnin.
Lúðvík fylgdist vel með í fræðum
og rannsóknum, var hjálpsamur og
greiðvikinn öðrum og hvetjandi til
rannsókna, enda naut hann virðingar
þeirra sem hann þekktu. Háskólinn
kjöri hann heiðursdoktor 1981 fyrir
rannsóknir sínar, einkum þó Sjávar-
hættina sem þá voru að koma út, og
hann hlaut margs konar viðurkenn-
ingar fyrir verk sín hér heima og er-
lendis, enda var hann í nánu sam-
bandi við erlenda fræðimenn sem
innlenda.
Síðustu árin bjó Lúðvík á Hrafn-
istu í Hafnarfirði og kvað sér líða þar
vel. Hann dvaldi tímann við lestur en
var þá alls hættur skrifum. Þess var
von, hann hafði þegar skilað miklu
dagsverki.
Eg kveð þennan trausta sam-
verkamann og þakka honum kynn-
inguna og störfin. Lengi munu merk-
in sýna veririn.
Þór Magnússon.
Það má segja að maður, sem kom-
inn er á 89. aldursár og hefur skilað
löngu og merku lífsstarfi til þjóðar-
innar, sígildum andlegum verðmæt-
um, geti verið sáttur við að hverfa
héðan af þessari jarðvist við svo búið.
Svo var ekki með Lúðvík og heldur
ekki ástvini hans og vini. Hann hafði
ekki alls fyrir löngu látið í ljós löngun
til þess að halda upp á níræðisafmæli
sitt með pomp og prakt - enda prýði-
lega em, en kallið var komið.
Ég kynntist þeim hjónum, Lúðvík
og konu hans Helgu Proppé, þegar
við Véný, dóttir þeirra og vinkona
mín, vomm saman í bamaskóla.
Konu sína missti Lúðvík 1989. Vin-
áttuböndin við fjölskylduna vom
traust og mér ómetanleg. Sú var tíð-
in að ég var nánast daglegur gestur
hjá þeim hjónum, Helgu og Lúðvík.
Þar andaði ég að mér menningu á því
góða heimili. Þetta var sérheimur,
umgjörðin bækur og aftur bækur, en
hinsvegar víðsfjarri öllu tildri. Líf
þeirra og starf var samofið enda til-
einkaði Lúðvík eiginkonu sinni, hið
stórbrotna ritverk íslenskir sjávar-
hættir. Það var bæði mannbætandi
og þroskagefandi að njóta samveru
og vináttu þessara heiðurshjóna. Ég
minnist þessa nú með sérstöku þakk-
læti. Kostir Lúðvíks og Helgu leyna
sér ekki í niðjum þeirra.
Helga Proppé var leiftrandi
greind, listakona í handavinnu og
snillingur í matargerð. Ríkti jafn-
ræði með þeim hjónum, Lúðvík og
Helgu. Hún var manni sínum ómet-
anlegur stuðningur í starfi hans sem
rithöfundur, og handritin vora mörg
skrifuð með sérlega fallegri og lipri
rithönd Helgu.
Það mun hafa verið snemma á átt-
unda áratugnum að Lúðvík var beð-
inn um að vera leiðsögumaður
sænsks mannfræðings, sem kom
hingað til lands að skrifa doktorsrit-
gerð um ömefni undir Jökli. Var það
fyrir milligöngu þáverandi rektors
Háskóla íslands, sem vísaði á Lúð-
vík. Þau hjónin buðu mér með sér í
þessa ferð, sem voru fjórir ógleym-
anlegir dagar. Þar nutum við þekk-
ingar og fróðleiks Lúðvíks á heima-
slóðum.
Sem hinsta kveðja kemur upp í
hugann lokaerindi úr sálmi Sigurðar
Kristófers Péturssonar, frænda
Lúðvíks:
Þegar æviröðull rennur,
rökkvar fyrir sjónum þér,
hræðstu eigi, Hel er fortjald,
hinum megin birtan er.
Höndin, sem þig hingað leiddi,
himins til þig aftur ber.
Drottinn elskar, - drottinn vakir
dagaognæturyfirþér.
Guðlaug Elisa Kristinsdóttir.
• Fleiri minningargreinar um Lúð-
vík Kristjánsson bíða birtingar og
munu birtast iblaðinu næstu daga.
Birting afmælis- og
minningargreina
MORGUNBLAÐIÐ tekur afmælis- og minningargreinar til birtingar
endurgjaldslaust. Greinunum er veitt viðtaka á ritstjórn blaðsins í
Kringlunni 1, Reykjavík, og á skrifstofu blaðsins í Kaupvangsstræti 1,
Akureyri. Þá er enn fremur unnt að senda greinarnar í símbréfi (569
1115) og í tölvupósti (minning@mbl.is) — vinsamlegast sendið greinina
inni í bréfinu, ekki sem viðhengi.
Um hvern látinn einstakling birtist ein uppistöðugrein af hæfilegri
lengd, en aðrar greinar um sama einstakling takmarkast við eina örk,
A-4, miðað við meðallínubil og hæfilega línulengd, - eða 2.200 slög (um
25 dálksentimetra í blaðinu). Tilvitnanir í sálma eða Ijóð takmarkast við
eitt til þrjú erindi. Greinarhöfundar era beðnir að hafa skírnarnöfn sín
en ekki stuttnefni undir greinunum.
Við birtingu afmælisgreina gildir sú regla, að aðeins eru birtar grein-
ar um fólk sem er 70 ára og eldra. Hins vegar era birtar afmælisfréttir
ásamt mynd í Dagbók um fólk sem er 50 ára eða eldra.