Morgunblaðið - 09.12.2000, Blaðsíða 49

Morgunblaðið - 09.12.2000, Blaðsíða 49
48 LAUGARDAGUR 9. DESEMBER 2000 MORGUNBLAÐIÐ MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. DESEMBER 2000 49 fttpfgwitÞlitfrifr STOFNAÐ 1913 Útgefandi: Arvakur hf., Reykjavík. Framkvœmdastjóri: Hallgrímur B. Geirsson. Ritstjórar: Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson. EINKAREKSTUR í HEILBRIGÐISKERFIN U TÖLUVERÐAR umræður hafa orðið síðustu daga um einka: rekstur í heilbrigðiskerfínu. í Morgunblaðinu í fyrradag birtist frétt, sem byggð var á fréttatilkynn- ingu frá forsvarsmönnum allmargra læknastofa og -stöðva. í fréttinni sagði m.a.: „Læknastöðvar í Reykja- vík hafa ákveðið að stofna félag til að kanna hagkvæmni þess að lækna- stöðvarnar sameinist um nýja mið- stöð fyrir sérhæfða heilbrigðisþjón- ustu. Stefnt er að því að veita þá þjónustu, sem nú er veitt á stofum en einnig sjúkrahúsþjónustu vegna að- gerða, rannsókna eða meðferðar, sem krefst styttri innlagna á sjúkra- deild. Samkvæmt upplýsingum frá for- svarsmönnum nýja félagsins hafa sérfræðingar sinnt umfangsmikilli læknisþjónustu utan spítala og er sú starfsemi stunduð á allmörgum læknastöðvum í Reykjavík, sem sér- fræðingarnir reka sjálfir. Sú þjón- usta, sem krefst innlagnar á sjúkra- hús, hefur verið rekin alfarið af hinu opinbera.“ Á fundi, sem Félag íslenzkra hjúkrunarfræðinga efndi til á mið- vikudagskvöld var einkarekstur í heilbrigðisþjónustu til umræðu. Á þeim fundi skýrði Ásta Möller al- þingismaður frá því, að Trygginga- stofnun ríkisins hefði á síðasta ári greitt 3,3 milljarða króna vegna sjálf- stætt starfandi aðila í heilbrigðis- þjónustu en heildarupphæðin væri 4,5 milljarðar, ef hlutur sjúklinga væri einnig meðtalinn. Til saman- burðar benti þingmaðurinn á, að kostnaður við Landspítala - háskóla- sjúkrahús væri um 20 milljarðar á ári. Af þessum tölum má sjá, að kostn- aður við heilbrigðisþjónustu, sem er í raun einkarekin, nemur nú um fjórð- ungi þess, sem kostar að reka Land- spítalann. Þess vegna fer því víðs fjarri, að einkarekin heilbrigðisþjón- usta sé óþekkt fyrirbæri á íslandi. í umræðum á Alþingi í fyrradag lýsti Ingibjörg Pálmadóttir heil- brigðisráðherra því yfír - og endur- tók þá yfirlýsingu í samtali við Morg- unblaðið - að hún mundi ekki í ráðherratíð sinni heimila byggingu einkarekins sjúkrahúss hér á landi. Rök ráðherrans, eins og þau komu fram í samtali við Morgunblaðið, eru m.a. þessi: „Okkur vantar fleiri lækna og hjúkrunarfræðinga og ef við ætlum að fara að dreifa þjónust- unni um bæinn, hver á þá að dekka neyðarvaktirnar? Hverjir eiga að dekka kvöld-, nætur- og helgarvakt- irnar gagnvart mikilvægum aðgerð- um? í stuttu máli: Hver á að sinna flóknu og dýru aðgerðunum, sem verður að vera hægt að gera hvenær sem er sólarhringsins, allt árið um kring? Hver á að borga?“ Um þær röksemdir, að einkarekin heilbrigðisþjónusta gæti átt þátt í að stytta biðlistana, sagði ráðherrann: „Ef við ætlum að fara að fjárfesta í nýju sjúkrahúsi og tækjum, sem kosta mikið fé, þá erum við ekki að stytta biðlistana. Við eigum heldur að nýta þá fjárfestingu, sem fyrir er, í stað þess að byggja eitthvað nýtt við hliðina. Af hverju notum við ekki það, sem við erum þegar búin að byggja upp? Eg er viss um, að við gætum hreinsað upp raunverulega biðlista í dag fyrir þá fjárhæð, sem kostar að byggja upp einkarekstur, sem mér skilst að sé verið að tala um.“ Steinn Jónsson læknir, sem er einn af þeim, sem komið hafa að stofnun undirbúningsfélags, segir í samtali við Morgunblaðið í gær: „Að halda því fram, að við séum að leggja til grundvallarbreytingu á heilbrigðis- kerfinu í landinu er ekki rétt, hvorki hvað snertir tryggingakerfið, að- gengi sjúklinga að þjónustu eða nokkuð annað slíkt. Þetta snýst um það, að læknastöðvarnar og hjúkrun- arþjónustan hafi áhuga á því að skoða vandlega hvort ekki megi steypa starfseminni saman í eina miðstöð utan spítalaþjónustu, sem síðan hefði spítalaeiningu við hliðina á sér. Hún þarf ekki endilega að vera stór til að auka öryggi sjúklinga, sem leita að okkar þjónustu.“ Sigríður Snæbjörnsdóttir, fyrrum hjúkrunarforstjóri Sjúkrahúss Reykjavíkur, sem einnig hefur komið að þessum umræðum, sagði í samtali við Morgunblaðið í gær, að ekki væri verið að tala um að byggja upp þjón- ustu, sem sjúklingar ættu að greiða fyrir að öllu leyti. Sjúklingar hefðu til þessa greitt fyrir sína þjónustu í formi skatta og ættu þar af leiðandi rétt á heilbrigðisþjónustu. Ekki stæði til að mismuna sjúklingum. Síðan sagði Sigríður Snæbjörnsdótt- ir: „Miðað við þann áhuga, sem þessu verkefni okkar er sýndur þá trúum við því að hægt sé að veita þessa þjónustu á ódýrari og skilvirkari hátt. Við leggjum mesta áherzlu á að veita úrvalsþjónustu, hafa litla yfir- byggingu og hraða ákvarðanatöku.“ Það er skiljanlegt að Ingibjörg Pálmadóttir heilbrigðisráðherra vilji fara sér hægt í að auka umfang einkarekstrar í heilbrigðisþjónustu. Við höfum náð miklum árangri í upp- byggingu á okkar heilbrigðiskerfi og engum dettur í hug að stofna þeim árangri í voða. En þessar hugmyndir eru svo skammt á veg komnar að það er of snemmt að útiloka einhverja möguleika. Rökin fyrir því að auka einkarekst- ur í heilbrigðisþjónustunni eru þau að með því aðhaldi, sem ákveðin sam- keppni skapar, sé hægt að bæta þjón- ustuna. Allir hafa gott af slíku að- haldi. Líka heilbrigðiskerfið. Nú þegar er sá veruleiki til staðar að það er hægt að fá ákveðna þjón- ustu ókeypis á sjúkrahúsi eða fá hana á læknastofu og greiða fyrir hana að hluta til. Þessi starfsemi hefur orðið til án þess, að athugasemdir hafi ver- ið gerðar. Það er augljós tilhneiging til að gera þetta mál að pólitísku bitbeini. Það er ástæðulaust. Þær tölur, sem Ásta Möller alþing- ismaður kom fram með á fundi hjúkr- unarfræðinga, benda til þess, að einkarekstur nemi nú um 20% af heil- brigðisþjónustunni. Það er umtals- vert. Þess hefur ekki orðið vart, að þessi starfsemi skaði heilbrigðiskerf- ið. Þvert á móti. Sennilega gæti heil- brigðisþjónustan ekki án hennar ver- ið. Nýstárlegar hufflnyndir um blöndun áls og maffliesíums Tuttugasta og fyrsta öldin verður öld álsins Allt útlit er fyrir að spurn eftir áli á heimsmarkaði muni aukast á næstu árum. Björn Ingi Hrafnsson veltir fyrir sér málminum græna sem bílaframleiðendur líta til í auknum mæli á tímum hækkandi olíuverðs og aukinnar umhverfisvitundar. Álnotkun í hílaiðnaði 1990-2005 7 / j . 107 o ^ Kg í hvern bíl 74 70 136 - Annað - Varmaskiptir ■ Skreytihlutir Yfirbygging ----Skipting Vélarhlutar 1990 1995 2000 Undirvagn Felgur 2005 Aætlun Reuters Franski framleiðandinn Matra kynnti þennan framtíðarbíl nýverið á bflasýningu í París, en hann er að mestu leyti úr áli. AÐ hefur stundum verið haft á orði að þótt íslend- ingar hafi mjög sótt í sig veðrið í álframleiðslu á síð- ustu árum - aukið framleiðsluna úr 88 þúsund tonn í 260 þúsund tonn á ríflega tíu árum - sé hlálegt hve lítill hluti framleiðslunnar er ætlaður beint á innanlandsmarkað. Lengi var t.d. haft íyrir satt að framleiðsla álvers íslenska álfélags- ins í Straumsvík fyrir innanlands- markað væri sem nemur framleiðslu frá miðnætti á gamlárskvöld fram að hádegi á nýjársdag. Aðeins örfá fyr- irtæki hér á landi kaupa álið frá ís- lenskum framleiðendum þess, enda þótt íslendingar séu meðal mestu álnotenda í heimi miðað við höfða- tölu. Stærsta úrvinnslufyrirtæki áls hér á landi, Alpan, keypti hráefni sitt tíl skamms tíma frá ISAL, en hvarf frá því sökum óhagræðis og notast nú við endurunnið hráefni. Mikill meirihluti álnotkunar landsmanna felst hins vegar í mótaðri framleiðslu þess, t.d. í formi bíla, flugvéla og ým- issa tækja og tóla. Heimsframleiðsla eykst Fram kom í greinaflokknum Is- land og álið í Morgunblaðinu á dög- unum, að gert er ráð aukningu heimsframleiðslu áls á milli 2,5% og 4,5% á ári. Þannig var heimsfram- leiðslan tæplega 19 miHjónir tonna 1998 og aðeins ári síðar var fram- leiðslan komin upp í tæplega 21 mifljón tonna. Ef síðari hluti ársins verður eins og sá fyrri, má gera ráð fyrir að heildarframleiðsla ársins 2000 nemi tæplega 22 milljón tonn- um, eða rösklega 13 af hundraði meira en árið 1996. Engar vísbendingar eru um að framleiðslan dragist saman á næstu árum, þvert á móti er útlit fyrir að framleiðslugeta álvera í heiminum verði tæpar 23 milljónir tonna í árs- lok 2002, eða eftir tvö ár. Ýmislegt bendir raunar til þess að framleiðsla áls í heiminum muni auk- ast enn frekar en ofangreindar spár gera ráð fyrir. Svo virðist nefnilega sem stærstu kaupmenn málma á heimsmarkaði; bílaframleiðendur, líti í auknum mæli til álsins sem málms framtíðarinnar í ljósi síhækk- andi eldsneytisverðs og hertra krafna um takmörkun s.k. gróður- húsalofttegunda. Hafa sumir sér- fræðingar gengið svo langt að segja stálöldina vera á undanhaldi í bíla- iðnaðinum og álöldin haldi senn inn- reið sína. Gríðarleg þróun í úrvinnslu og nýtingu Ailt frá því breska efnafræðing- num Sir Humphrey Davy lánaðist að sýna fram á tHvist málmsins a tama og gefa honum nafnið ál árið 1808, hefur gríðarleg þróun í úrvinnslu og nýtingu átt sér stað. Nokkrum árum síðar uppgötvaði Frakkinn Berthier rauðleitan en harðan og leirkenndan jarðveg sem innihélt um 52% súrál í ná- grenni við þorpið Les Baux í Suður-Frakk- landi. Nefni hann efnið báxít, én það telst al- gengasta málmgrýtið sem inniheld- ur ál. Áhugi vísindamanna á málminum var vakinn. Það var enda ekki að undra; álið er þriðja algengasta frumefni jarðskorpunnar, á eftir súr- efni og kísil og nemur alls um 8 af hundraði þyngdar hennar. Hins veg- ar finnst hreint ál hvergi á jörðinni, heldur er það jafnan bundið í efna- sambönd, svo sem oxíð eða síliköt á borð við glimmer og leir. Vegna þess hversu efnasambönd þessi eru lítt hvarfgjöm, tók langan tíma að finna aðferðina til að einangra málminn. Danski vísindamaðurinn Hans Christian 0rsted varð fyrstur til að framleiða ál með því að leysa álklóríð upp í blöndu kvikasilfurs og kalíums, Þjóðveijinn Wohler náði að mynda það í duftformi og benda á hversu eðlislétt það er og tæpum þrjátíu ár- um síðar tókst Frakkanum Deville að gera ál að verslunarvöru. Það var þó enn feikn dýrt; kostaði tO að mynda meira en góðmálmamir gull og platína. Alið hafði nú náð mikilli athygli sem nýtanlegur málmur, en enn var eftir að þróa þægilegri og einfaldari leið til úrvinnslu þess. Til þess urðu tveir ungir og óþekktir vísindamenn, Frakkinn Héroult og Bandaríkja- maðurinn Martin Hall, en sitt í hvom lagi uppgötvuðu þeir rafgreiningar- aðferðina sem kölluð er, en við hana er erm stuðst að mestu leyti við úrvinnslu áls úr súráli. Teningunum var kastað; fyrstu álfyrirtækin vom sett á stofh í Bandaríkjunum og Evrópu seint á níunda áratug nítjándu aldar og ekki spillti fyrir að Austurríkis- maðurinn Bayer (af samnefndri fjöl- skyldu lyfjaframleiðenda) hafði á svipuðum tíma þróað aðferð til að stórauka framleiðslu súráls úr báxíti. Strax um síðustu aldamót var heimsframleiðsla áls um 9 þúsund tonn, um miðja öldina var hún tæp- lega 700 þúsund tonn, en eins og fyrr greinir er útlit fyrir að framleiðslan í ár nemi tæpulega 22 milljón tonnum. Það hefiir því orðið sannkölluð sprenging í framleiðslu áls á öldinni sem nú er að líða. Af þeim sökum væri líkast til réttast að nefna hana öld álsins. Engum vafa er undirorpið að álið hefur sótt langmest í sig veðr- ið og allt útlit er fyrir að sú sókn haldi áfram á næstu árum og ára- tugum. Málmur framtíðarínnar Enda þótt færð hafi verið rök fyrir því að álið hafi verið málmur tuttug- ustu aldarinnar sakir markaðssókn- ar sinnar, eru þó fleiri sem benda á álið sem málm framtíðarinnar - málm 21. aldarinnar. Ástæðan er sú að ýmsar framleiðslugreinar, sér- staklega þó bílaframleiðendur, hafa tekið málminn í auknum mæli í þjón- ustu sína og nýta hann til framleiðslu , ekki aðeins í tæknibúnað á borð við vél og loftkælingu, heldur einnig sjálfa grind bílsins þar sem stálið hefur hingað til verið nær allsráð- andi. Við hönnun nýrra bíla er leitast við að gera þá léttari og þar með spameytnari. Hið síðaraervitanlega lykilatriði á þessum síðustu og verstu tímum þegar verð á eldsneyti fer síhækkandi og er álíka stöðugt og hver önnur hlutabréfavísitala. Léttir bílar spara vitaskuld eldsneyti og mynda þar með minna af koltvísýr- ingi. Nokkrir bílaframleiðendur hafa gengið fram fyrir skjöldu í þessum efnum og kynnt réttnefnda álbíla, t.a.m. Audi og BMW, og af þeim sök- um lýsti viðskiptablaðið Finaneial Times því yfir á dögunum að bílaiðn- aðurinn væri vaxtarbroddur áliðnað- arins. Nú þegar er hlutfaOs áls í hefð- + bundinni bifreið umtalsvert, einkum þó í tæknibúnaði ýmiskonar. Mesta aukningin felst hins vegar í aukinni notkun bílaframleiðenda á áli í undir- vögnum og burðarverki bifreiða. Því hefur verið slegið fram, að fyrir hver 100 kg. sem bíll léttist sparist um 0,6 til 1 1 af bensíni á hverja 100 ekna km. í gagnagrunninum WorldAlum- inium er að finna tölur þessa efnis, og þar kemur einnig fram að hvert kíló af áli sem notað er í stað eðlis- þyngri málma minnkar kol- tvísýringinn frá bifreiðinni um 20 kg. á endingartíma hennar. Álið hefur einnig fleiri kosti sem bílaframleiðendur líta til; það ryðgar ekki, hefur allt að fjórum sinnum lengri endingartíma en t.d. stál og er þrælsterkt þrátt fyrir litla eðlis- þyngd. Af þessum sökum er ál til að mynda talsverður hluti burðarverks stórra og mikilla bíla á borð við Hummer og Land Rover, enda þótt það sé ekki beint það efni sem mönn- um dettur fyrst í hug í sambandi við slík tryllitæki. Að sama skapi hafa framleiðendur stórra vöruflutningabifreiða tekið ál- ið í sína þjónustu og í Bandaríkjun- um hefur tekist að létta meðalstóran flutningabíl með tengivagni um 1.800 kg. með hærra hlutfalli áls á kostnað þyngri málma. Þetta hefur vakið mikla lukku meðal vörufiutningafyr- irtækja sem hafa átt á brattann að sækja vegna hertra reglna um há- marksþyngd farms til að draga úr útblæstri gróðurhúsalofttegunda. Hvert kíló sem dregst frá heildar- þyngd vegna áls nýtist þannig til aukinna flutninga og með því eykst verðmæti hverrar flutningaferðar. Alls er talið að notkun áls í bílaiðn- aði hafi tvöfaldast frá árinu 1991 og muni aftur tvöfaldast á næstu fimm árum. En það er ekki aðeins í bílafram- leiðslu sem ál skipar æ stærri sess sem hráefni. Á1 hefur yfirburðastöðu þegar kemur að framleiðslu flugvéla og er einnig mikið notað við gerð lestarvagna, hraðskreiðari fleyta og svo vitaskuld umbúða og verkfæra. Þannig má fullyrða að farþegaflug eins og við þekkjum það, væri öðru- vísi í dag ef ekki hefði komið til álið. Fyrsta flugvél þeirra Wright bræðra var með 15 kg. blokk í vélinni til að draga úr þyngd. Smám saman leysti álið af hólmi við og stál sem notað hafði verið í ýmsa flugvélaparta og fyrsta flugvélin sem nær algjörlega var úr áli var byggð svo snemma sem á þriðja áratugnum. Síðan þá hafa flestar gerðir loftfara að mestu verð- ið smíðaðar úr málminum græna. Talið er að ál sé að meðaltali um 80% efnis í flugvél nútímans og sem dæmi má nefna að venjuleg Boeing 747 júmbó-þota inniheldur 75 tonn af áli. Talið er að 5.300 stórar farþega- flugvélar séu til í heiminum um þess- ar mundir og þúsundir til viðbótar af litlum flugvélum og þyrlum. Spá- menn á álmarkaði gera ráð fyrir að spum eftir áli til flugvélaframleiðslu muni aukast um allt að 60 af hundraði á næstu tíu árum, ekki síst vegna krafna um létt- ari flugvélaskrokka í því skyni að ná fram betri nýtingu í flutningi fólks og far- angurs. Endumýting færist í aukana Áður hefur verið bent á að fram- leiðsla þessa árs verði um 22 milljón- ir tonna. Það gefur þó ekki heildar- mynd af álframleiðslu í heiminum, því til viðbótar koma um 12 milljónir tonna af endurunni áli, eða sem svar- ar til um 40 af hundraði spumar heimsmarkaðs eftir áli á ári. Einn helsti kostur álsins er nefni- lega hversu umhverfisvænt það er, en nær allt ál má endurvinna með til- tölulega litlum tilkostnaði. Áldósir undir drykkjarfong em líklega þekktasta dæmið um endurvinnslu áls, en álfilmur, plattar og bakkar, form, áhöld og tæki má vel endur- vinna auk stórra hluta úr bifreiðum og öðrum farartækjum, svo sem flugvélum. Það er af þessum sökum sem gjaman er talað um málminn græna, en liturinn sá er einmitt tákn umhverfisins og umhverfisvemdar. í áliðnaðinum er í vaxandi mæli stuðst við s.k. hringrásarmat (e. life cycle assessments) við að ákvarða heildaráhrif á umhverfið, af fram- leiðslu jafnt sem notkun og svo end- umýtingu áls. Til að endumýta ál þarf nefnilega aðeins um 5 af hundr- aði þeirrar orku sem þurfti til vinnslu þess í upphafi. Af þessum sökum svarar vel kostnaði að safna saman brotaáli til endurvinnslu og hefui' á síðustu árum náðst góður ár- angur í þeim efnum. Má í því sambandi nefna að 95% áls úr samgöngugeiranum (bílar, flugvélar) er endumýtt og hvað um- búðir áhrærir er meðaltalið 42% og hefur aukist úr tæpum 10% árið 1987. Á Norðurlöndunum er árang- urinn enn betri, að því er fram kem- ur á kynningarsíðu Reyðaráls, eða um 90% á Islandi og í Svíþjóð og um 80% í Noregi. „Á1 er ótrúlegur málmur“ Þorsteinn Sigfússon, prófessor í eðlisfræði við Háskóla Islands, hefur kynnt sér ál vel í fræðastörfum sín- um og hann segir að engum vafa sé undirorpið að það sé málmur fram- tíðar. ,Álið er óti’úlegur málmur,“ segir hann. „Gífurlega orku þarf til að losa það úr súrálinu, eða áloxíðinu. Við venjulega hitun þolir súrálið mjög háan hita og flestir veryulegir hlutir hafa bmnnið eða bráðnað áður en súrál gefur sig. í kerunum er fremur lág rafspenna, kannski ekki meiri en í rafhlöðu, en gífurlegur rafstraum- ur. Þannig þarf jafn mikla orku til að sundra einu kflói af áli eins og þarf í fimm eldhúskatla í klukkutíma. Jafn- vel meira, ef hitatöp era tekin inn í myndina." Þorsteinn segir að menn hafi gert sér grein fyrir að ef unnt væri að snúa ferlinu við mætti geyma orku í áloxíði og flytja úr því meðummynd- un í rafstraum. Að sögn Þorsteins er álið mjög meðfærilegt og auðmeltanlegt þegar það er á formi málms. Þá er unnt að móta það, steypa í mótum og jafnvel sprautusteypa, sem kallað er. „Hins vegar er ál mjög meðfæri- legt í málmblöndum og þá öðlast það nýja eftirsóknarverða eiginleika. Þá er magnesíum mjög algengt íblönd- unarefni. Þess vegna má búast við að ísland næstu aldar hljóti að fram- leiða ál-magnesíum blöndur og þar af leiðandi er talið eðlilegt að frum- framleiðsla magnesíums verði hér á landi. Hann bendir ennfremur á að mjög áhugaverðar tilraunir séu nú gerðar af Hitaveitu Suðumesja með magn- esíumframleiðslu. Þorsteinn segir jafnframt að gíf- urleg uppspretta magnesíums sé í sjó. Þegar hann sé svo rafgreindur komi mikið af s.k. magnesíum klór- söltum, en þau séu upplögð upp- spretta. I jarðsjó á Reykjanesi sé mikið af magnesíum en ál og ál- magnesíum-sambönd komin í farar- tæki séu afar léþt. „Bifreiðar úr slikum blöndum eru léttari en stálbflar. Hver hundrað kfló í léttari bfl spara um einn líter á kflómetra í akstri Menn sjá því í framtíðinni fyrir sér álblöndubfla sem knúnir era af efn- arafölum, annað hvort á kolefnis- eldsneyti eða vetni. Þegar líftima áls í farartækjum eða annarri notkun er lokið, þá er tiltölulega einfalt að end- urvinna það.“ Að sögn Þorsteins hafa nokkrir háskólanemar lokið rannsóknamámi á sviði áls hér á landi og erlendis, bæði meistaraverkefni og doktors- verkefni undir handleiðslu hans. „Þó nokkur grannþekking er til staðar um efnið og ekki vanþörf því að ísland stefnir í þá átt að verða meginframleiðandi áls í heiminum á komandi áram.“ Stálöldin á undan- haldi í bíla- iðnaðinum Notkun áls til bílaframleiðslu margfaldast í bók sem heitir Hugleiðingar og viðtöl er vikið að hamförum Shakespeares og nokkurra ann- arra rithöfunda sem koma við heimsbókmenntasöguna undir fyrirsögninni Tilfinningar og skáldskapur. Ég leyfi mér að vitna til þess í tengslum við það efni sem ég hef fjallað um í þess- um rispum, þ.e.a.s. mannfórnirn- ar í Medeu og Títusi, auk barna- morðanna í hetjukvæðum Eddu. Ég sé af þessari gömlu tilvitnun í bókina að mér hefur ungum blöskrað ýmislegt af því sem heimsbókmenntimar hafa haft upp á að bjóða, því að alltaf hefur einhver Hannibal Lecter verið þar á ferð og stjórnað þeim hryðjuverkum sem fylgt hafa manninum frá örófi alda. I þess- um XI kafla Hugleiðinganna seg- ir m.a. svo (líklega bæði skrifað sem gamanmál og alvara!): „Egon Friedell hefur varpað fram þeirri spurningu, hvort stórskáld eins og Dante, Strind- berg, Poe, Nietzsche og Dostoj- evski hafi verið annað að eðli og upplagi en óbótamenn, sem skrifuðu frá sér glæpinn. Fleiri hafa imprað á ekki ósvipuðum „kenningum“, Hebbel segir t.d., að Shakespeare hafi einungis komizt hjá því að fremja morð vegna þess hann hafi sjálfur skapað morðingja, stjórnað orð- um þeirra og æði í leikritum sín- um, og þannig hafi morðfýsn hans fengið útrás í Hamlet og Ríkharði III. Jafnvel Goethe segir á einum stað: „Ég hef aldrei heyrt um nokkurn glæp, sem ég hefði ekki getað framið." Hér er hraustlega til orða tekið og ekki af nærgætni við skáld- skapinn. Lfldega eiga þessi orð rætur að rekja til þess, að mörg skáld eiga við að stríða um- brotasamari og sterkari tilfinn- ingar en annað fólk. Þau þurfa að glíma við hættulegri hugsanir, margvíslegri freistingar. Án sí- felldrar togstreitu milli ólflcustu afla yrði enginn skáldskapur til. Eins og eldsumbrot fæða af sér ný lönd, þannig verða skáldverk til í eldi og átökum. Listaverk geta vafalaust vaxið úr nonnal til- finningu, en slík tilfinning er síð- ur en svo einhlít forsenda góðrar listar, eins og margir halda. Margir glæpir hafa verið framdir af misgáningi. Öryggis- ventillinn brást hlutverki sínu á örlagastundu. Hraunflóð hættu- legra tilfinninga streymdi upp á Frá Edinborg Morgunblaðið/Árni Sæberg VEGVÍSIR í víking. yfirborðið á óheppilegum tíma og afleiðingamar urðu afdrifaríkari en efni stóðu til. Ef sumir þess- ara ógæfumanna hefðu, þegar andinn kom yfir þá, setið við skrifborðið sitt með sæmilegan penna og hvítan pappír fyrir framan sig hefði glæpurinn kannski ekki orðið alvarlegri en lítið ljóð um ástina og af- brýðisemina! Eftir þessu að dæma hefði Egill Skallagrímsson líklega ort meira og betur, ef hann hefði drepið færri af þeim mönnum, sem vora svo ógæfu- samir að verða á vegi hans, þegar eldgígurinn í brjósti skáldsins gaus og hann komst ekki undan því að yrkja; þá var stundum gripið til þeirra stuðla sem hljómuðu svo fagurlega í eyram, þegar sverð og skjöldur mættust og skáldinu þótti allt til vinnandi „að höggva mann og annan“. Líklega hefur það verið mikil ógæfa, ekki síður fyrir íslenzkar bókmenntir en samtíðarmenn Egils, hve hann var lítt hneigður til skrifborðsvinnu. Hvílíkt ljóð hefði hann ekki ort, ef hraunflóð þessara tilfinninga hefðu t.d. beinzt í annan faraeg: „Gætið þér til Önundar, hús- bónda yðvars, ok þeira félaga, at eigi slíti dýr eða fuglar hræ þeira,“ sagði hann við að- komusveina, þegar hann með sverði sínu hafði ort eftirmælin um Berg-Önund. Það er kannski ekki smekklegt frekar en ýmislegt annað í þess- ari bók, að varpa fram þeirri hættulegu spurningu, hvað hefði gerzt í Akrahreppi, ef Bólu- Hjálmar hefði haldið meira upp á sverðið en pennann. Mundi það ekki hafa orðið „félagsbræðrun- um“ í hreppnum til happs, að hann lýsti geðshræringum sínum og tilfinningum í orðum en ekki athöfnum? Þessi vísa í Hjaðning- arímum er t.d. ekki árennileg: Á Gresía og Spanía upp með gnýinn járna rann, benja hlýjar blóði spýja, bragnar flýja óvin þann.“ Mundi ekki fara vel á því að Ijúka þessu ferðalagi öllu þar sem upp var lagt, þ.e. í bók sem öðram þræði á rætur í Morgun- blaðinu, Hugleiðingum og viðtöl- um, en hún kom út á forlagi Ragnars í Smára, Helgafelli, 1963 og var tileinkuð Valtý Stefánssyni „með þakklæti og virðingu". M. Eins og eldsumbrot fœda afsér ný lönd, þannig verða skáldverk til í eldi og átökum
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.