Morgunblaðið - 09.12.2000, Blaðsíða 55

MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
LAUGARDAGUR 9. DESEMBER 2000 55
PRIÐJA bindi ævi-
sögu Steingríms Her-
mannssonar er fróð-
leg lesning og minnii'
oft á hörku reyfara
því atburðarásin er
bæði spennandi, hröð
og hádramatísk á
köflum. Er ástæða til
að óska þeim félögum
Degi Eggertssyni og
Steingrími til ham-
ingju með þetta
skemmtilega verk,
sem örugglega mun
verða eitt helzta upp-
flettirit fyrir samtíma-
sögu tveggja síðustu
áratuga þessarar aldar. Þrátt fyrir
mjög ítarlegar heimildir fannst mér
þó eins og sums staðar gætti mis-
ræmis og ónákvæmni í frásögninni,
sem nauðsynlegt er að fá leiðrétt,
þar sem ævisagan mun áreiðanlega
festast í sessi sem eins konar
Islandssaga. Auðvitað er erfitt um
slíkt að fást, því eins og Steingrím-
ur hefur sjálfur komizt að orði, er
hætt við, að engir tveir menn muni
sömu atburði eins. Mér fannst engu
að síður kaflinn um stofnun um-
hverfisráðuneytisins frekar íýr, og
sums staðar er frásögnin ekki rétt,
að minnsta kosti borin saman við
hvernig ég upplifði atburðarásina. I
febrúar á þessu ári var haldið upp á
10 ára afmæli umhverfisráðuneytis-
ins í Iðnó, þar sem núverandi um-
hverfisráðherra bauð starfsfólki og
fyrri umhverfisráðherrum til smá-
fagnaðar. Við þetta tækifæri flutti
ég stuttan pistil um stofnun ráðu-
neytisins, sem gaman er að rifja
upp í þessu sambandi.
Ríkisstjórn með þátttöku
Borgaraflokksins
í september 1989 var mynduð
þriðja ríkisstjórnin á kjörtímabil-
inu, en þá kom Borgaraflokkurinn
til stjórnarþátttöku í þeirri stjórn,
sem mynduð hafði verið haustið
1988 undir forystu Steingríms
Hermannssonar. Mjög illa hafði
gengið að koma þessu stjórnarsam-
starfi á eins og kemur fram í ævi-
sögunni. Mér þótti til dæmis aldrei
sérlega fýsilegt að fara í þetta
stjórnarsamstarf vegna þess hversu
litlu við fengum framgengt í stjórn-
arsáttmálanum. Aðeins var krukkað
í matarskattinn til lækkunar, en
hann hafði mjög farið fyrir brjóstið
á okkur borgaraflokksmönnum. Það
er reyndar merkilegt, að fimm ár-
um síðar voru tillögur Borgara-
flokksins um tveggja þrepa virðis-
aukaskatt með matvæli í lægra 14%
skattþrepi lagðar til grundvallar f
kjarasamningum verkalýðshreyf-
ingarinnar. Ríkisstjórn Davíðs
Oddssonar féllst á þessa hugmynd
og var þetta gert. Þetta fyrirkomu-
lag hefur nú verið við lýði í mörg ár
og reynzt afar vel, öllum fjölskyld-
um landsins til mikilla hagsbóta.
Röksemdir Jóns Baldvins og emb-
ættismanna fjármálaráðuneytisins,
sem óspart var beitt gegn okkur í
stjórnarmyndunarviðræðunum, en
þeir töldu þessa leið ófæra, hafa því
reynzt marklausar eins og við vor-
um alltaf sannfærðir um. Aðalatriði
samkomulagsins var hins vegar
stofnun umhverfisráðuneytisins,
sem var alger forsenda fyrir stjórn-
arsamstarfinu.
Steingrímur segir réttilega frá
því í ævisögunni, að allar fyrri til-
raunir til þess að koma á sérstöku
ráðuneyti umhverfismála hafi runn-
ið út í sandinn, og svo hefði örugg-
lega orðið áfram ef ekki hefði komið
til þessi forsenda stjórnarmyndun-
arinnar 1989. Líklegast væri ekki
enn búið að koma umhverfisráðu-
neyti á laggirnar hér á
landi. Islendingar væru
þá einir sér á báti með-
al allra Evrópuþjóða,
eins og álfar út úr hól í
alþj óðasamfélaginu.
Það má einnig segja, að
án þátttöku Borgara-
flokksins í stjórninni
hefði þjóðarsáttin í
febrúar 1990 aldrei
orðið að veruleika. I
staðinn hefðu orðið
kosningar með venju-
legri útþenslu ríkisút-
gjalda samfara aukinni
verðbólgu. Við eigum
svo sannarlega okkar
hlut í þjóðarsáttinni, en þar var
lagður grundvöllur að hinu verð-
bólgulausa þjóðfélagi, sem við bú-
um við enn þann dag í dag.
Baráttan um
umhverfísfrumvörpin
Umhverfisfrumvörpin tvö voru
lögð fyrir þingið haustið 1989. Var
gert ráð fyrir því, að þau yrðu að
lögum fyrir jól eins og um hafði ver-
ið rætt í stjórnarmyndunarviðræð-
unum. Það fór þó á annan veg, en
Steingrímur lýsir átökunum vel í
bók sinni. Mér þótti hins vegar ein-
kennilegt hversu linkulega var
haldið á málum af hálfu stjórnar-
liðsins. Ekki kom til mála að halda
næturfundi eins og hafði tíðkast
þegar fiskveiðistjórnunarfrum-
varpið var barið gegnum þingið
tveimur árum áður. Þannig gekk
hvorki né rak í umhverfismálunum,
en sjálfstæðismenn gerðu sér fljótt
grein fyrir, að þetta var veikasti
hlekkurinn í ríkisstjórnarsamstarf-
inu og notuðu sér það óspart í þing-
inu.
í ævisögunni segir Steingrímur,
að fimm þingmenn Framsóknar-
flokksins hafi viljað fresta umhverf-
ismálafrumvarpinu, líklega verkefn-
um ráðuneytisins, jafnvel þótt
Borgarflokkurinn hefði sett þetta
sem skilyrði fyrir stjómarþátttöku
sinni. Ég skil því betur núna af
hverju ég hafði á tilfinningunni all-
an veturinn 1989/90, að hinum
stjórnarflokkunum væri í raun
sama um það hver yrðu afdrif um-
hverfisráðuneytisins. Að vísu efað-
ist ég aldrei um einlægan vilja for-
sætisráðherra til að koma málinu í
gegn, en þessi hálfvelgja, sem ein-
kenndi afstöðu stjórnarinnar til
málsins og meðferðar þess í þing-
inu, var samt undarleg. Þannig fékk
t.d. Ingi Björn Albertsson að fresta
maraþonræðu sinni (lengsta ræða
þingsögunnar) gegn umhverfis-
málafrumvörpunum til þess að
skreppa í leikfimi. Líklega mátu
hinir stjórnarflokkarnir stöðuna
þannig, að ég myndi lyppast niður
og halda áfram í stjórninni sem
„Hagstofuráðherra þótt ekkert um-
hverfisráðuneyti hefði orðið til.
Fyrri hótun mín
Steingrímur minnist á það í ævi-
sögunni, að ég hafi komið til hans
undir lok þings vorið 1990 og hótað
að fella kvótaframsalsfrumvarpið ef
ráðuneyti umhverfismála yrði ekki
stofnað. Segir hann, að hann hafi
lítið mark tekið á slíkum hótunum,
sem kemur heim og saman við
skoðun mína að framan um mat
hinna flokkanna á afstöðu minni.
Hann ruglar hér málum saman því
fyrh’ löngu var búið að stofna ráðu-
neytið. Það voru verkefni ráðuneyt-
isins, sem rifist var út af þá um vor-
ið. í byrjun voru þessi tvö
frumvörp, þ.e. stofnun ráðu-
neytisins og hins vegar verkefni
þess, spyrt saman og ætlunin að af-
greiða þau samtímis.
Norðurlandaráðsþing átti að
halda í Reykjavík í lok febrúar
1990. Ég var þar í lykilhlutverki
sem formaður samstarfsráðherra
Norðurlanda og átti að halda opn-
unarræðu þingsins í Háskólabíó.
Hvorki gekk né rak með afgreiðslu
frumvarpanna, og fannst mér
óskaplegur doði yfir allri málsmeð-
ferðinni. Mér tók að leiðast þófið og
tilkynnti í ríkisstjórninni, að ef ráð-
uneytishlutinn, þ.e. stofnun um-
hverfisráðuneytis, yrði ekki af-
greiddur fyrir Norðurlanda-
ráðsþingið, myndi ég ekki láta sjá
mig þar, og gætu einhveijir aðrir
séð um ræðuhöld og fundarhöld
með samstarfsráðherrunum. Þetta
hreif þótt Steingrímur segist ekki
taka mark á hótunum. Stjórnar-
Að hann hafí náfölnað
og rokið af stað til að
tala við einhverja sjálf-
stæðismenn, segir
Júlíus Sólnes, sem áttu
að hafa bjargað málum
eins og segir í ævi-
sögunni, er hreint rugl.
ráðsbreytingin var keyrð í gegn um
þingið á nokkrum kvöldfundum og
nýtt ráðuneyti umhverfismála
stofnað með lögum frá Alþingi hinn
23. febrúar. Þar með var ég orðinn
umhverfisráðherra, en án verkefna,
sem ég fékk að heyra mikið um á
næstu mánuðum þingsins. Hagstof-
unni var hins vegar skilað til föður-
húsanna, þ.e. til forsætisráðuneytis-
ins.
Kvdtaframsalið
Líklega hefur ekki orðið eins
mikill ágreiningur um nokkurt mál í
þingsögunni eins og kvótalögin og
kvótaframsalið, sem vai' samþykkt
á vorþinginu 1990. Ég met það svo,
að í raun hafi ekki verið djúpstæður
málefnalegur ágreiningur um um-
hverfismálin, heldur hafi menn ein-
faldlega notað þau til að klekkja á
ríkisstjórninni. Það var Ijóst, að
þrír stjórnarflokkanna, þ.e. við
borgarflokksmenn, Alþýðuflokkur
og Alþýðubandalagið, áttum mjög
erfitt með að samþykkja fiskveiði-
stjórnunarfrumvarpið eins og það lá
fyrir, enda flestir okkar með allt
aðrar hugmyndir um fiskveiðstjórn-
un heldur en framsóknarmenn. Það
er reyndar sérkennilegt, að Stein-
grímur segir í ævisögu sinni, að
hann hafi alltaf verið ósáttur við
kvótalögin, en hann stjórnaði þó
bæði flokknum og var forsætisráð-
herra á þeim árum, sem kvótalögin
voru sett.
Stofnuð var ráðherranefnd allra
stjórnarflokkanna til að ná sam-
komulagi um málið. í nefndinni
voru Halldór sjávarútvegsráðherra,
Jón Sigurðsson, fyrir Alþýðuflokk-
inn, Ólafur Ragnar fyrir Alþýðu-
bandalagið og ég fyrir Borgara-
ílokk. Við hittumst reglulega niður í
sjávarútvegsráðuneyti hjá Halldóri
til að þinga um málið. Til að koma
okkur í gott skap sá Halldór til
þess, að við fengjum gott að borða,
en úr tilraunaeldhúsi Rannsókna-
stofnunar fiskiðnaðarins voru born-
ir dýrindis fiskréttir á borð fyrir
okkur. Smám saman náðist sam-
komulag, sem byggðist á Hagræð-
ingasjóði sjávarútvegsins. Þar var
samið um 12 þúsund tonnin, sem
m.a. átti að auðvelda nýliðun í
greininni. Lögðum Jón Sigurðsson
og ég mikla áherzlu á þetta atriði.
Reyndar var um það rætt, að auk-
inn kvóti færi allur í Hagræðinga-
sjóðinn, og sáum við fyrir, að hann
gæti þannig haft um 40-60 þúsund
tonn til sölu eða úthlutunar þegar
fram liðu stundir. Jón Sigurðsson
orðaði það svo, að þetta væri fyrsti
vísirinn að veiðileyfagjaldi, og var
Halldóri ekki skemmt. Olafur
Ragnar lagði hins vegar áherzlu á
bágstöddu byggðarlögin. Man ég
ekki betur, en hann hafi átt hug-
myndina að því, að sveitarfélög
fengju forkaupsrétt að fiskiskipum
með kvóta, sem til stæði að selja úr
byggðarlaginu. Ég man, að mér
þótti þessi hugmynd illa ígrunduð,
en hún var látin standa.
I ævisögunni minnist Steingrím-
ur lauslega á þessa fundi ráðherra-
nefndarinnar, en segir svo, að hann
hafi kallað þá Ólaf Ragnar, Jón Sig-
urðsson og Halldór á sinn fund til
að komast að samkomulagi. Ég er
ekki nefndur á nafn, hef líklega
ekki verið boðaður á fundinn. Hann
lætur síðan í það skína, að þar hafi
samkomulagið um Hagræðingasjóð-
inn orðið til og segir hreinlega, að
hann hafi lagt til forkaupsrétt sveit-
arfélaga á fískiskipum með kvóta.
Þetta er furðuleg frásögn, enda
minnist ég þess, þegar við stóðum
upp frá síðasta fundi okkar ráðherr-
anna í sjávarútvegsráðuneytinu, að
við tókumst í hendur og lýstum yfir
ánægju okkar með að hafa náð
góðri lendingu í þessum málum.
Það kemur ekki nógu vel fram í
ævisögunni, að Þorsteinn Pálsson
lét það vera eitt sitt fyrsta verk sem
sjávarútvegsráðherra í stjórn Dav-
íðs Oddssonar að eyðileggja þessa
málamiðlun. Hann tók sig til og út-
hlutaði 12 þúsund tonnum Hagræð-
ingasjóðsins til þeirra skipa, sem
höfðu kvóta fyrir, og lagði sjóðinn
niður. Ég er hins vegar sannfærður
um það, að þarna var ágætt tæki-
færi til að sníða af verstu agnúa
kvótakerfisins. Einkum hefði það
orðið til góðs að hafa umtalsverðan
kvóta til ráðstöfunar fyrir unga at-
hafnamenn, sem vildu hasla sér völl
í sjávarútvegi. Nú verða menn nán-
ast að vera fæddir inn í þessa grein.
Seinni
hótun mín
Verkefnafrumvarpið þvældist
fyrir þinginu allt vorið. Oft var
reynt að fá mig til að gefa eftir hin
og þessi verkefni til þess að ná sam-
komulagi. Hefði umhverfisráðu-
neytið þannig orðið næsta marklítil
stofnun. Ég var t.d. staddur á fundi
með umhverfisráðherrum EFTA
landa í Genf þegar Óli Guðbjartsson
hringdi í mig að beiðni Steingríms
með þau skilaboð, að ef ég gæfi eft-
ir Veðurstofuna væri hægt að ná
samkomulagi. Þessu neitaði ég
strax og fékk litlar þakkir fyrir.
Þannig voru mólin því stödd þetta
örlagaríka kvöld í þinginu, miðviku-
daginn 2. maí, er ég fór til Stein-
gríms og sagðist myndi fella fisk-
veiðistjórnunarfrumvarpið í efri
deild. Þannig var málum háttað, að
Skúli Alexandersson, einn stjórnar-
þingmanna í efri deild, var ákveðinn
í að greiða atkvæði gegn frumvarp-
inu, enda stóð hann í miklum deil-
um við sjávarútvegsráðuneytið út af
málum útgerðarfyrirtækis síns, þ.e.
Jökuls á Hellissandi Ég og Skúli
vorum orðnir góðir kunningjar af
samverunni í efri deild, enda Skúli
með afbrigðum skemmtilegur og
þægilegur maður. Töluðum við því
oft saman þetta vor. Skúli tjáði
mér, að það væri hið bezta mál ef
frumvarpið yrði fellt. Þá yrðu kosn-
ingar um vorið og alls konar mögu-
leikar á framboðsmálum því hann
og ef til vill fleiri myndu hugsanlega
kljúfa sig út úr Alþýðubandalaginu.
Ég fór hins vegar til Halldórs og
sagði honum hvað hefði farið fram
milli okkar Steingríms. Halldór tók
þessu afar rólega og sagði, að við %
skyldum snúa bökum saman og
hjálpast að við að koma þessum
tveimur erfiðu málum í höfn. Að
hann hafi náfölnað og rokið af stað
til að tala við einhverja sjálfstæðis-
menn, sem áttu að hafa bjargað
málum eins og segir í ævisögunni,
er hreint rugl. Þvert á móti fékk
Halldór þingfundi frestað í efri
deild og beitti sér fyrir því, að við
Halldór og nokkrir forystumenn
stjómarliðsins (þeir sem náðist í),
með Steingrím í broddi fylkingar,
hittumst á fundi niðri í þingflokks- .
herbergi framsóknarmanna. Þar
var staðan rædd og þrefað um
hvernig ætti að koma umhverfis-
málafrumvarpinu í gegn. Stein-
grímur spurði mig þá hvort það
kæmi til greina, að ég tæki við sam-
gönguráðuneytinu í ljósi þess, að
hugsanlega tækist ekki að ljúka
málinu. Eg sagðist vera til í að hafa
það með ásamt umhverfisráðuneyt-
inu, en það kom ekki til greina. Þá
var að lokum talað um, að það yrði
einfaldlega að halda þingstörfum
áfram svo lengi sem nauðsyn ki-efði
til að ljúka málinu. Var það niður-
staða fundarins. Ég fór upp í efri
deild og sagði Skúla Alexanderssyni
frá þessari hugmynd, sem auðvitað
átti eftir að fara fyrir ríkisstjórn.
Hann sté strax í pontu og krafðist
þess, að þingfundi yrði hætt, þar
sem augljóslega væri nógur tími til
stefnu ef halda ætti þingstörfum
áfram, jafnvel út næstu viku. Kallað
var á forsætisráðherra, sem kom til
svara. Hann flutti mjög sérkenni-
lega ræðu, sem ég hef aldrei skilið.
Þar kannaðist hann ekki við neitt
varðandi hugsanlega framlengingu
þingstarfa. Sagði hann, að stefnt
væri að því að ljúka þingi næsta
laugardag, og ekkert samkomulag
væri um umhverfismálin. Eitthvað
hafði þó gerzt. Þrátt fyrir allt lá
hótunin um að lengja þingið og
halda áfram þar til umhverfismála-
frumvarpinu væri lokið í loftinu.
Virtist þetta duga því smátt o'
smátt dró máttinn úr stjórnarand-
stöðunni og var frumvarpið sam-
þykkt nánast óbreytt síðasta dag
þingsins 5. maí. Umhverfisráðu-
neyti með fullgildum verkefnum var
loksins orðið að veruleika. Þannig
má segja, að Halldór Ásgrímsson
hafi átt drjúgan þátt í að koma mál-
inu í gegn á lokasprettinum.
Lokaorð
Ég er mjög ánægður með að hafa
þannig átt minn þátt í því að koma
þessu mikilvæga ráðuneyti á fót.
Miðað við umræðuna síðustu mis-
serin getur engum dulizt, að um-
hverfisráðuneytið er orðið eitt mik-
ilvægasta ráðuneyti stjórnar-
ráðsins. Menn deila um áhrif
loftslagsbreytinga, virkjanafram-
kvæmdir og stóriðju með mikilli
losun gróðurhúsalofttegunda,
verndun hálendisins, fiskeldi og kís-
ilgúrvinnslu í Mývatni svo eitthvað
sé nefnt. Hver umhverfisráðherra
hefur að sjálfsögðu sinn stíl, en ef-
laust hefði ég verið eitthvað tregari
í taumi gagnvart stóriðju og áform-
um um stórkostlegt sjókvíalaxeldi
með norskum laxfiskum. Við eigum
enn langt í land með að haga um-
hverfismálum okkar þannig, að þau
séu til fyrirmyndar, þótt við berjum
okkur oft á brjóst íslendingar og
þykjumst vera allra þjóða fremstir í
þessum málaflokki. Hér er um-
hverfisráðuneytið í lykilstöðu, og ég
efast ekki um, að þar er mikill
áhugi, vilji og geta til þess að leiða
umhverfismál til betri vegar hjá ís-
lenzkri þjóð. Umhverfísráðuneytinu
hefur svo sannarlega vaxið fiskur
um hrygg frá því, að hin örlagaríka
ákvörðun um stofnun þess var tekin
í einhverri hinni mestu pólitísku^
orrahríð, sem orðið hefur í íslenzk-
um stjórnmálum. Steingrímur og ég
höfum hins vegar haldið áfram
ágætu samstarfi í umhverfismálum
innan Umhverfisverndarsamtaka
íslands ásamt fleiru góðu fólki.
Höfundur er verkfræðingur og fyrr-
verandi alþingismaður og ráðherra.
UMHVERFISRÁÐUNEYTI
VERÐUR TIL
Július Sólnes