Skírnir - 01.12.1908, Side 59

Islenzk heimspeki.
347
IV.
Heimspekisgáfa íslendinga hefir þáfmest komið fram
i viturlega hugsuðum einstökum orðum, í kvæðum hér og
hvar, í málsháttum (og í sérvizku). Islenzkan er, eins og
menn vita, mjög auðug af ýmis konar orðskviðum, og er
skaði mikill að ekki hefir verið haldið áfram sams konar
málsháttasafni og bókmentafélagið byrjaði að gefa út 1830,
-eftir heiðurskarlinn síra Guðmund Jónsson á Staðarstað.
Fyrir islenzka ritlist væri slikt safn ómetanlegt. Fróðlegt
væri, ef einhver sem nógu vel er að sér í þeim efnum,
ritaði sögu málsháttanna, sýndi, eða leiddi líkur að, hve
gamlir þeir eru, hvenær flest spakmæli koma upp og hve-
nær fæst; hvernig saga þjóðarinnar á ýmsum tímum
kemur fram í þeim. Málshættirnir, þannig íhugaðir, gætu
orðið til að skýra skilning á andlegu lífi þjóðarinnar á
ýmsum tímum, líkt og lífrænar leifar í jarðlögum geta
gefið mikilsvarðandi bendingar um loftslag og fleira á
umliðnum öldum.
Málshættina hafa menn oft nefnt heiinspeki alþýð-
unnar. En varla er það rétt álitið. Það er ekki alþýðleg
speki, sem þá hefir skapað, speki sem komin er upp hjá
allri alpýðu, þó að þar sé að ræða um efni sem alþýðu
eða réttara sagt alla þjóð varða, þó að ýmsir af þessum
málsháttum lifi á vörum alþýðunnar og þó að vér eigum
þar vafalaust mikið að þakka ýmsum einstökum alþýðu-
mönnum. En slíkir menn voru víst einmitt ekki alþýð-
legir að öðru en þeirri fátækt og þeim þrönga kosti, sem
kyrkti gáfur þeirra. Kemur oss hér í hug hversu furð-
anlega þær hafa verið lífseigar í sumum þeirra. Hugs-
um oss menn eins og t. a. m. Hallgrím Pétursson og Bólu-
Hjáltnar. Hallgrimur var sárfátækur almúgamaður þangað
til hann varð prestur seint og síðar rneir. Segir sagan
— ef eg man rétt — að hann hafi stundum verið svo
tötralega búinn á ferðalagi, að hann þótti ekki i húsum
hæfur og var úthýst; vantaði Hallgrhn þá illa eitthvað
af því sem goldist hefir síðan fyrir 40 (og nokkrar) út-
.gáfur af Passíusálmunum.