Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1978, Blaðsíða 2

6
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
Frægasta kona landsins á 15. öld, Margrét Vigfúsdóttir Hólm,
velur sér Hóla að bústað eftir lát manns síns Þorvarðar lögmanns
Loftssonar á Möðruvöllum. 1 Hólum vill hún njóta friðar og hvíldar
eftir stormasama ævi.
Um miðja 16. öld situr í Hólum sonur í skjóli föður síns, Grímur
sonur Þorleifs sýslumanns Grímssonar, sem sjálfur bjó á Möðruvöll-
um, einn mesti og auðugasti höfðingi landsins í þann tíma.
Á 17. öld er önnur auðug höfðingskvinna í sínum ekkjudómi í Hól-
um, Solveig Magnúsdóttir lögmanns að Munkaþverá, sem gift hafði
verið Þorkatli sýslumarmi Guðmundssyni á Þingeyrum.
Þegar nánar er að gáð kemur í 1 j ós að Hólar hafa löngum verið
einskonar veraldleg annexía frá Möðruvöllum og Munkaþverá, nánar
tiltekið skjól þess hluta stóreignaættanna sem á þeim höfuðbólum
bjuggu og stóðu ekki í eldlínu veraldarvafstui'sins.
Aðeins einu sinni rýfur sagan þögn sína um Hóla. Árið 1704 fannst
húskona frá Úlfá látin niðri við Eyjafjarðará. Ekki þótti allt með
felldu urn dauða stúlkunnar. Sakargiftir beindust að bóndanum
í Hólum, Magnúsi Benediktssyni. Foreldrar hans voru Benedikt bart-
skeri Pálsson klausturhaldari á Möðruvöllum, sonarsonur Guð-
brands biskups, og Sigríður Magnúsdóttir sem kölluð var hin stór-
ráða. Solveig Magnúsdóttir er tengdamóðir hans. Að Magnúsi stóðu
því auðugustu ættir norðaniands, enda gekk seint að koma á hann
meintri sök. Réttvísin sigraði þó að lokum. Hann var dæmdur og
sendur á Brimarhólm 1713. Eftir daga Magnúsar fækkar ríkismönn-
um í Hólum, enda veldi hinna fornu jarðeignastétta tekið að hnigna.
Á ofanverðri 18. öld og alla 19. öldina gengur jörðin kaupum og
sölum. Hana situr óbreytt alþýðufólk í leiguábúð og margbýli.
Hvergi á íslandi hef ég séð ríkulegra safn fornra húsaviða en í
gamla torfbænum í Hólum, hvergi annan eins myndskurð eða
glugg, hvergi annað eins tré að gildleik, hvergi annað eins spor,
skorur, strik, sveiga, lása eða gróp. Allt ber það í senn vott um
horfna húsagerðarmenningu og fornan höfðingjabrag. Á sama tíma
er umgjörðin, bærinn eins og hann lítur út nú á dögum, dæmigert
vitni rísandi alþýðumenningar á 19. öld.
Rannsókn bæjarins.
Ég kom fyrst í Hóla 17. júlí 1965 eftir ábendingu Þórðar Frið-
bjarnarsonar safnvarðar á Akureyri. Mér varð strax ljóst að hér
var hvalreki kominn fornhúsafræðingi. Sumarið eftir fór ég því