Morgunblaðið - 10.01.2002, Blaðsíða 30

MENNTUN
30 FIMMTUDAGUR 10. JANÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ÍSLENSKAR bækur umskólamál, frumsamdar ogþýddar, koma nú reglulegaút og seljast víst ágætlega.
Á níunda áratugnum var víst von-
laust að selja svona bækur. En nú
er öldin önnur og hefur íslenskum
fræðiritahöfundum vaxið ásmegin.
Nokkrar bækur hafa verið til um-
fjöllunar á menntasíðu undir heit-
inu Innsýn og verður síðar fram-
hald á því. Pistlar hafa verið
skrifaðir út frá bókunum Skóla-
starf og gæðastjórnun (15.05. 01),
Litróf kennsluaðferðanna (29.08.
01), Frá skóla til atvinnulífs (08.11.
01), Breytingar – Lions Quest
(29.05. 01) og greinasafninu Lestr-
arbókin okkar (01.05. 01).
Þessar bækur eru ýmist handa
fagmönnum í kennslu- og uppeld-
isfræðum, eins og kennurum, eða
foreldrum. Æskan gaf nýlega út
bók sem heitir Samskipti kennara
og nemenda – í skólum og fé-
lagsstarfi, á heimilum og leikvöll-
um. Hugmyndin á bak við hana er
að nefna leiðir til að laða fram það
besta í börnum og unglingum svo
þau nái góðum árangri í námi og
samskiptin verði auðveld og
ánægjuleg, og er hún eftir dr.
Thomas Gordon í þýðingu Ólafs H.
Jóhannssonar við KHÍ. Hér verður
veitt innsýn í þessa bók en hún er
gott dæmi um umræðuna um
skólamál og viljann til að gera bet-
ur.
Áhrif kennarans viðurkennd
Erfiðlega gengur að fá áhrifa-
vald kennarans viðurkennt, mann-
eskjunnar sem er með nemendum
dagana langa í skólastofunni.
Fremur er litið á skólann eins og
verksmiður og áhrif á námsárang-
ur séu fremur tengd þáttum utan
skólastofunnar, eins og efnahag
foreldra. „Enginn í skólanum getur
haft eins mikil áhrif á nemendur og
kennarinn. Hann er því ekki neðst-
ur í metakerfinu heldur efstur.
Kennarinn er í fremstu víglínu.
Samskipti nemenda eru fyrst og
fremst við kennara sinn. Í þeim
samskiptum eru þroskamöguleikar
þeirra fólgnir og þar er einnig
hættan á stöðnun falin,“ skrifar
Thomas Gordon.
„Allt veltur á hæfni kennarans; á
því sem hann aðhefst með nem-
endum sínum. Húsnæði, búnaður,
námskrár við nám og önnur
kennslugögn eru aðeins hjálpar-
tæki við nám og kennslu. Athafnir
kennarans ráða úrslitum um gæði
skólans. Ef kennarar viðurkenndu
fyrir sjálfum sér hversu mikilvægt
hlutverk þeirra er og berðust af
alefli gegn þeim ölfum sem vilja
rýra gildi kennarastarfsins, bæru
fleiri þeirra höfuðið hátt sem fag-
menn.“ (bls. 267).
Er það vænlegt til vinnings ef
kennarar taka að trúa því að fé-
lagsleg staða fjölskyldu nemandans
ráði meiru um námsárangurinn en
hans eigin kennsla? Gordon telur
að allt of mikið sé gert úr mun á
nemendum sem skapist af ytri
þáttum. „Þessi alþjóðlega hneigð
til að flokka, meta, greina og
stimpla nemendur virðist ekki að-
eins óþörf heldur beinlínist skaðleg
[...] slík flokkun bæði lækki sjálfs-
mat kennara og skekki væntingar
þeirra til nemenda með þeim af-
leiðingum að kennslan verði lakari
en hún hefur verið. (21).
Hvernig á að kenna?
Kennsla er sammannlegt fyrir-
bæri að mati Gordons, allir kenna.
„Foreldrar kenna börnum sínum,
atvinnurekendur kenna starfs-
mönnum, þjálfarar kenna leik-
mönnum, konur kenna eiginmönn-
um sínum (og gagnkvæmt).“ (bls.
11). Málið er að kennslan sé árang-
ursrík, leiði til meira sjálfstraust
og viðleitni til að menntast. Hvern-
ig á að kenna? Hvað ber að varast
og hvað að rækta?
„En allir vita að kennsla getur
verið afar erfitt viðfangsefni og
valdið sárum vonbrigðum. Æði oft
komast kennarar, foreldrar og leið-
beinendur að því sér til sárra von-
brigða að ákefð þeirra í að kenna
ungu fólki eitthvað mikilvægt vek-
ur ekki sömu löngun hjá því til að
læra það. Þess í stað uppsker fræð-
arinn lítinn áhuga, takmarkaða at-
hygli, andstöðu og stundum beinan
fjandskap.“ (bls. 12).
Kennsluaðferðin og hæfni kenn-
arans til að lesa aðstæður í skóla-
stofunni rétt, hlýtur því að vera
höfuðatriði, og Gordon er einmitt
að velta þessu fyrir sér í bókinni
eða í hverju munurinn á milli ár-
angursríkrar kennslu og misheppn-
aðrar liggur, kennslu sem vekur
ánægju og kennslu sem veldur
sársauka. Dæmið er ekki einfalt,
og margir þættir hafa áhrif. Eitt
það mikilvægasta í huga Gordons
er þó spurningin um hversu já-
kvæðum tengslum kennaranum
tekst að ná við nemendur sína.
Hann gengur jafnvel svo langt að
segja að þessi jákvæðu og gefandi
tengsl séu jafnvel mikilvægari en
„hvað kennt er, hvernig kennt er
eða hverjum er kennt“ (bls. 12) og
markmið hans er að finna leiðir til
að byggja upp slík jákvæð tengsl.
Listin að tala og að hlusta
Ef til vill má segja að bók Gord-
ons snúist fyrst og fremst um ein-
falda og skýra samskiptatækni, og
verkefnið felst svo fyrst og fremst í
því að þjálfa hana með sér. Hann
leggur megináherslu á orðræðuna,
hvernig kennarinn talar við nem-
andann og hvaða aðferðir í um-
ræðum reynist vel. Slík orðræða
getur komið í veg fyrir t.d. sekt-
arkennd hjá nemendum og ýmis-
konar misskilning. „Þessi hæfni
felst einkum í því að tala, nokkuð
sem við gerum flest áreynslulaust.
[...] Áhrif þess sem kennari segir
velta á því að hann velji orð við
hæfi í sérhverjum aðstæðum.“ (13).
Ég býst við að aðferð Gordons
eða aðrar sambærilegar séu kenn-
araefnum kunnar. Nefna má að
brýnt hefur verið fyrir foreldrum
og kennurum undanfarna áratugi
að hlusta á börnin. Hættan er á að
hlustandi haldi að hann viti hvað
barnið ætli að segja, eða að hann
heyri aðeins það sem hann vill
heyra. Það sem hann heldur að
hann heyri er ekki endilega það
sem barnið vildi koma á framfæri.
Þetta er jafn mikilvægt og að
læknir hlusti á sjúklinginn, grípi
ekki fram í fyrir honum og þykist
sífellt vita hvað hann ætli að segja.
Hrós er annað dæmi, og sýnir
Gordon annars vegar hvernig til-
tekin framsetning á hrósi geti leitt
til þess að nemanda finnst hann
hrapallega misskilinn, og hins veg-
ar hvernig annars konar framsetn-
ing veki þær tilfinningar í brjósti
nemanda að kennarinn sé um-
hyggjusamur og láti sig hann
varða. „Staðreyndin er þessi: Það
er hægt að kenna körfubolta, heim-
ilisfræði, leikfimi og kynfræðslu
þannig að nemendum leiðist, þeir
missi áhugann eða sýni beina and-
úð á náminu ef þeim finnst þeir
verða fyrir óréttmætri gagnrýni,
þeim sé vantreyst ellegar þeir séu
niðurlægðir og misskildir.“ (14).
Meiri tími til að kenna
Hugmyndin hjá Gordon er að
gefa kennurum meiri tíma til að
kenna, hver sem námsgreinin er.
Aðferðin á að auka þann tíma sem
kalla má virkan námstíma; tíma
þar sem nemendur gefa kennaran-
um tækifæri til að kenna og þar
sem kennarinn vekur áhuga þeirra
á að læra. Þessi aukni tími fæst
með því að minni tími fer í að fást
við „vandamálin“, því aðferðin
dregur úr þeim.
Aðferðir Gordons hafa verið vin-
sælar, en bók sína gafa hann fyrst
út árið 1974. Þúsundir kennara í
Bandaríkjunum hafa lært aðferðir
hans. Útgáfan Æskan hefur einnig
gefið út bókina Samskipti foreldra
og barna eftir hann, en þar þróaði
Skólastofan/ Samskipti kennara og nemenda eru lykill að allri árangursríkri kennslu hvert sem efnið er og hvort
sem um er að ræða inntak, leikni og mótun gilda. Gunnar Hersveinn las nýþýdda bók um þessi samskipti, sem
fjallar meðal annars um hvernig eigi að tala við börnin og hlusta á þau. Árangursrík samskipti eru hér til umræðu.
Samskipti
kennara og
nemenda
 Hvernig nemandi verður
sjálfstæður í hugsun og verkum
 Hvernig kennari öðlast leikni
til að gera hugsjónir að veruleika
Morgunblaðið/Golli
Kennarar þurfa þjálfun í leikni í ákveðnum aðferðum til að samskiptin í skólastofunni verði árangursrík.
’ Gordon vill leysaupp dæmigerðar
þverstæður í skóla-
stofunni og byggja
upp jákvæði. ‘
 HÉR ER dæmi úr bók Gordons
um kennara sem stillir sig um að
benda nemandanum á lausn.
Nem.: Ég kom til að fá þínar
hugmyndir um hvað ég ætti að
skrifa.
Kennari: Þú ert óviss um hvaða
efni þú átt að velja. Er það rétt?
Nem.: Já, ég er búinn að velta
þessu fyrir mér í marga daga og
veit ekkert hvað ég á að velja. Ég
veit að þú hefur einhverjar hug-
myndir.
Kenn.: Þú hefur glímt við þetta
án þess að komast neitt áleiðis.
Nem.: Hvað hafa aðrir valið
sem gott er að skrifa um?
Kenn.: Þig vantar efni sem er
sérlega gott að skrifa um?
Nem.: Já, ég verð að fá A fyrir
þetta verkefni svo ég fái A út úr
námskeiðinu.
Kenn.: Það er eins og þú sért
undir miklum þrýstingi að fá A.
Nem.: Já, pabbi og mamma æsa
sig upp ef ég fæ ekki A. Þau vilja
alltaf að ég verði eins góður og
eldri systir mín, sem er alger heili!
Kenn.: Þér finnst að þau ætlist
til að þér gangi eins vel í skól-
anum og henni.
Nem.: Já, en ég er ekki líkur
henni. Ég hef önnur áhugamál og
ég vildi að foreldrar mínir skildu
að ég er ekki eins og Linda sem
gerir ekkert annað en að læra.
Kenn.: Þér finnst þú vera ólíkur
systur þinni og vilt að foreldrar
þínir viðurkenni það.
Nem.: Ja, ég hef aldrei talað um
þetta við þau en ég held ég geri
það núna. Kannski þau hætti að
pressa svona á að ég verði A-
nemandi.
Kenn.: Þú ert að hugsa um að
segja þeim hvernig þér líður.
Nem.: Ég tapa engu á því og
kannski hjálpar það.
Kenn.: Allt að vinna, engu að
tapa.
Nem.: Já, ef þau hættu að
þrýsta svona á mig þyrfti ég ekki
að hafa svona miklar áhyggjur af
einkunnum og myndi jafnvel læra
meira.
Kenn.: Þú fengir jafnvel meira
út úr náminu.
Nem.: Já, og þá gæti ég skrifað
um eitthvað sem ég hef áhuga á
og lært eitthvað af því. Þakka þér
fyrir hjálpina.
Kenn.: Ekkert að þakka.
Árangursríkt samtal
 ÓLAFUR H. Jóhannsson við
Kennaraháskóla Íslands þýddi
bókina Samskipti kennara og
nemenda (Æskan, 2001)
Hvaða erindi á þessi bók til
kennara?
í bókinni er kennurum leið-
beint um hvernig þeir geta
byggt upp jákvæð samskipti við
nemendur sína og skapað með
því móti aðstæður sem viðhalda
og styrkja eðlislæga forvitni og
námslöngun. Megináhersla er
lögð á að leiðbeina kennurum
um að leysa úr deilum meðal
nemenda og leysa úr deilum
sem skapast milli kennara og
nemenda. Þessi samskipti ein-
kennast af því að í þeim bíður
hvorki nemandi né kennari
lægri hlut heldur er leitað að
lausnum sem báðir eru sáttir
við. Til að þetta takist þarf
kennari að þjálfa með sér virka
hlustun og læra þannig að
skyggnast bak við orð og at-
hafnir barnsins til að komast að
rótum vandans. Hann þarf einn-
ig að temja sér að senda svo-
kölluð „ég-boð“ þar sem hann
lætur skoðun sína og afstöðu
skýrt í ljós en forðast „þú-boð“
sem fela í sér gagnrýni og kalla
fram varnarviðbrögð. Gordon
leggur áherslu á að efla með
börnum sjálfstjórn og ábyrgð á
eigin gjörðum, að því miða at-
hafnir kennarans.“
Hver er dr. Thomas Gordon?
„Um hann veit ég lítið utan
efnið í tveimur aðalbókum
hans. Ég held að
fullyrða megi að hann sé sál-
fræðingur. Hann stofnaði og
rak sjálfstætt ráðgjafarfyr-
irtæki, Effectiveness Training
Inc., og á vegum þess hefur
hann haldið fjöldann allan af
námskeiðum fyrir kennara og
fyrir foreldra um þessi jákvæðu
og árangursríku samskipti.
Þess má geta að hér á landi
hafa sálfræðingarnir Hugo Þór-
isson og Vilhelm Norfjörð hald-
ið fjölmörg námskeið fyrir for-
eldra þar sem kenningar og
aðferðir Gordons eru lagðar til
grundvallar.“
Er þessi aðferð kenndi í KHÍ?
Læra kennaraefni hvernig á að
tala við nemendur og hvernig
ekki?
„Umfjöllun um samskipti
kennara og nemenda vega
þungt í kennaranáminu. Ég get
ekki án þess að kanna það bet-
ur fullyrt um hversu aðferðir
Gordons vega þar þungt. En ég
veit að þessi bók verður notuð
á námskeiðum nú á vormisseri.“
Hvaða erindi á þessi bók til kennara?