Morgunblaðið - 10.01.2002, Blaðsíða 36

UMRÆÐAN
36 FIMMTUDAGUR 10. JANÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
F
yrir jólin kom út á
prenti fyrsta leik-
ritið samið af ís-
lenskri konu svo vit-
að sé; Víg Kjartans
Ólafssonar eftir Júlíönu Jóns-
dóttur. Leikritið er afleitt hvern-
ig sem á það er litið en vafalaust
hefur það einhverja bókmennta-
sögulega þýðingu þar sem um er
ræða eitt af fyrstu íslensku leik-
ritunum og það er talið staðfest
sem fyrsta leikritið eftir konu.
Gildi þessa verks sem undanfara
annarrar leikritunar hér á landi
er takmarkað ef nokkuð og má
vafalaust um kenna mörgu öðru
en höfundinum sjálfum; ef Júl-
íönu hefði veist næg tækifæri og
hvatning til frekari leikritaskrifa
má ætla að henni hefði farið fram.
Víst er að hún
hafði áhuga á
leiklist og
skáldskap og
við réttar að-
stæður hefðu
þessi tvö
skyldu áhugasvið hennar sem
hægast getað tvinnast saman.
Jóhann Sigurjónsson og Guð-
mundur Kamban eru þeir tveir
höfundar sem eftirkomendur hafa
orðið sammála um að skipa beri
efstum af íslenskum fráföllnum
leikskáldum frá fyrri hluta síð-
ustu aldar; þó hafa einungis tvö
leikrita Jóhanns verið sýnd á
seinni árum, Fjalla-Eyvindur og
Galdra-Loftur og af leikritum
Kambans væri litið hægt að tína
til ef ekki hefði verið sýning á Oss
morðingjum í Þjóðleikhúsinu í
fyrra. Sú sýning færði oss reynd-
ar heim sanninn að verk Kamb-
ans verðskulda nánari skoðun af
núlifandi kynslóðum. Gullna hlið
Davíðs Stefánssonar er eitt hinna
sígildu verka íslenskra og þegar
litið er yfir þessi örfáu verk sem
náð hafa meira en 50 ára aldri og
verið tekin til sýninga oftar en
einu sinni er augljóst hvers konar
þemu hafa verið þjóðinni hug-
stæðust. Þjóðsögur og ævintýri,
draugar, álfar og forynjur hafa
átt hug þjóðarinnar allrar og sá
hugarheimur sem Skugga-
Sveinn, Nýársnóttin, Galdra-
Loftur, Fjalla-Eyvindur og
Gullna hliðið endurspegla er
giska einsleitur þrátt fyrir að Jó-
hann Sigurjónsson skeri sig rót-
tækt frá hinum varðandi efnistök
og dramatíska dýpt í meðhöndl-
un. Leikrit hans eru jafnframt
þau verk sem lifað hafa áfram eft-
ir að leikhúsgestum var ekki
lengur nýnæmi í álfkonubún-
ingum eða fallega máluðum leik-
tjöldum. Skemmst er að minnast
síðustu uppsetningar Þjóðleik-
hússins á Gullna hliðinu; vand-
ræðalegrar sýningar þar sem
gallar verksins voru augljósir og
takmarkanir þess greinilegar.
Konur á leikskáldabekk eru fá-
ar og kemur satt að segja engin
upp í hugann á eftir Júlíönu Jóns-
dóttur fyrr en Svava Jakobsdóttir
sem skrifaði Hvað er í blýhólkn-
um fyrir leikhópinn Grímu 1970.
Samfellan í leikritun íslenskra
kvenna er sláandi svo ekki sé
meira sagt. Hér er þó stokkið
langt á milli bakka og vafalaust
nokkrar sem ómaklega er horft
framhjá. Hinu er ekki að leyna að
þó konur hafi fengist við leikritun
á eftir Júlíönu og á undan Svövu
þá er það staðreynd að fáar
þeirra náðu þeim áfanga að fá
verk sín sýnd af Leikfélagi
Reykjavíkur og síðar Þjóðleik-
húsinu. Leikfélag Reykjavíkur
frumsýndi tvö leikrit eftir konur
frá 1897–1972, Tengdamömmu
eftir Kristínu Sigfúsdóttur 1923
og Almansor konungsson eftir
Ólöfu Árnadóttur 1965. Fyrsta
frumsýning Þjóðleikhússins á
leikriti eftir íslenska konu var
Ferðin til Limbó eftir Ingibjörgu
Jónsdóttur á 6. áratugnum og síð-
an fær kona ekki sæti á höfund-
arbekk Þjóðleikhússins fyrr en
1979 er sýnt er Hvað sögðu engl-
arnir? eftir Nínu Björk Árnadótt-
ur. Leikfélag Reykjavíkur hafði
þá sýnt Æskuvini eftir Svövu
þremur árum fyrr.
Og nú í upphafi 21. aldar er
blásið til leiks og Leikfélag
Reykjavíkur og Þjóðleikhúsið
ætla bæði að hefja leikritun til
vegs með því að halda námskeið
og sýna stutt leikrit á Nýja svið-
inu. Saga íslenskrar leikritunar
spannar senn 200 ár en er þó
sundurlaus og ósamstæð með af-
brigðum. Lengst af stafar þetta
af áhugaleysi leikhússins á því að
sýna verk íslenskra höfunda en á
seinni árum stafar þetta öllu
fremur af því að hlutverk höfund-
arins hefur verið tekið allt of há-
tíðlega í leikhúsinu en með röng-
um formerkjum þó; stjórnendur
leikhúsanna hafa hamrað á því
við öll hugsanleg tækifæri að leik-
ritaskrif séu svo erfið að enginn
nema örfáir útvaldir séu þess um-
komnir að valda þeim. Þetta er
bull. Hlutverk höfundarins er
ekki vandasamara eða merki-
legra en leikarans, leikstjórans
eða hvers annars listamanns sem
í leikhúsinu starfar. Það er hins
vegar annað og krefst annars
konar hæfileika. Það krefst þess
að viðkomandi geti skrifað. Og
hafi hann hæfileika og löngun til
þess er ekkert sem ætti að hindra
hann í að skrifa leikrit nema ef
vera skyldi leikhússtjórar sem
misskilja til hvers verið er að
eyða milljarði af fé skattborg-
aranna í að reka leikhús á Íslandi.
Ef núverandi leikhússtjórar ætla
sér í alvöru að fá íslensk leikrit til
sýninga ættu þeir að ráða höf-
unda til að skrifa leikrit í stað
þess að bíða með hendur í skauti
eftir að snilldarverkin detti inn
um dyrnar hjá þeim. Þetta er
jafnframt ástæða þess að við höf-
um átt býsna marga hæfi-
leikaríka og efnilega leikritahöf-
unda en mjög fáa sem skrifað
hafa gagnmerk leikrit. Snilld-
arverkin detta ekki inn í leik-
húsin. Þau detta útúr leikhús-
unum við réttar aðstæður. Ef
þeirri hugsun væri haldið á lofti
að það sé enginn vandi að skrifa
leikrit; skriftirnar séu jafnframt
ódýrasti hluti þess að koma nýju
verki á fjalirnar og leikhúsin geti
ekki án nýrra höfunda verið þá
færu væntanlega fleiri að reyna
sig við leikritaskrif. Afhelgun og
hvatning ásamt því að nýta fjár-
munina til að hleypa nýjum hug-
myndum af stokkunum ætti að
vera kjörorð íslensks leikhúss á
nýrri öld ásamt því að það hætti
að taka sjálft sig svona fjári há-
tíðlega.
Afhelgun
og hvatning
„Stjórnendur leikhúsanna hafa
hamrað á því við öll hugsanleg tækifæri
að leikritaskrif séu svo erfið að enginn
nema örfáir útvaldir séu þess
umkomnir að valda þeim.“
VIÐHORF
Eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
Stjórnarþingmaður-
inn Árni Ragnar Árna-
son fer mikinn í grein
sem birtist í Morgun-
blaðinu í síðustu viku.
Greinin er merkileg
fyrir tvennt; þær fjöl-
mörgu rangfærslur
sem í henni eru og að
þar birtist berstrípaður
boðskapur einkavæð-
ingarsinna í heilbrigðis-
kerfinu. Þótt efast megi
um hvort rétt sé að elta
ólar við þvílíkan boð-
skap sem birtist í grein
Árna Ragnars, sé ég
mig þó knúna til að leið-
rétta mestu rangfærsl-
urnar sem þar birtast.
Biðlistar og einkatryggingar
Stjórnarþingmaðurinn tilgreinir
hversu margir einstaklingar bíða nú
eftir hinum ýmsu tegundum skurð-
aðgerða. Vissulega eru biðlistarnir
langir en til að tölurnar gefi rétta
mynd af ástandinu þarf að skipta bið-
listunum í þrennt eftir því hversu
bráður vandi einstaklinganna er; þeir
sem eru í bráðri þörf fyrir aðgerð,
þeir sem þarfnast aðgerða en geta
beðið um einhvern tíma, og síðan þeir
sem bíða eftir valaðgerðum og velja
jafnvel að bíða þar til persónulegar
aðstæður henta.
Þingmaðurinn telur að lausn vand-
ans hér á landi sé að innleiða einka-
tryggingar, að einstaklingar geti
keypt sér sjúkdómatryggingu. Síðan
geti viðkomandi keypt sig, með hjálp
tryggingafélagsins, fram fyrir á bið-
lista, sem þá myndi að sama skapi
styttast og allir ættu að vera ánægðir.
Þvílík firra! Á lengstu biðlistunum
eru gjarnan fullorðnir einstaklingar
sem bíða til dæmis eftir augnaðgerð-
um og bæklunaraðgerðum, einkum
liðskiptaaðgerðum. Í greininni segir
orðrétt, „Það eru ekki bara trygg-
ingasalar sem ekki vilja selja öldruð-
um og fötluðum tryggingar.“ Árni
Ragnar fullyrðir sem sagt að stærsti
hópurinn sem bíður eftir aðgerðum
fái ekki keyptar tryggingar. Þetta er
nánast hið eina rétta í grein þing-
mannsins. Tryggingafélög, sem rekin
eru í hagnaðarskyni, munu varla sjá
sér hag í að tryggja aldraða og fatl-
aða. En til hvers er þá leikurinn gerð-
ur? Jú, stjórnarþingmaðurinn boðar
tvískipt heilbrigðiskerfi, eitt fyrir þá
vel stæðu sem geta keypt sér sér-
þjónustu, og síðan annað kerfi fyrir
aldraða, fatlaða og þá sem bágust
hafa kjörin. Kerfi eins og það sem er
við lýði í Bandaríkjun-
um, kerfi mismununar
og stéttaskiptingar.
Kerfi sem er í reynd
dýrasta heilbrigðiskerfi
í heimi. Ég er þess full-
viss að þorri Íslendinga
vill ekki slíkt kerfi.
Framsóknarmenn
hafna tvískiptu heil-
brigðiskerfi, kerfi sem
ýtir öldruðum, fötluð-
um og illa stæðum til
hliðar.
Stjórnarþingmaður-
inn ásakar heilbrigðis-
ráðherra og segir hann
„mæla gegn fyrir-
hyggju fólksins sjálfs“.
Þetta eru alvarlegar ásakanir. Ég vil
spyrja Árna Ragnar um tvennt í
þessu sambandi. Vill þingmaðurinn
fremur kerfi þar sem læknar raða
sjúklingum í forgangsröð til aðgerða
út frá efnahag þeirra en ekki eftir al-
varleika sjúkdómsástands viðkom-
andi, eins og nú er? Ætlar þingmað-
urinn einkatryggingum að greiða
allan kostnað læknismeðferðar eða á
ríkið eftir sem áður að greiða ein-
hvern skilgreindan grunnkostnað?
Ef hann hugsar sér síðari leiðina vil
ég benda á að auk þess að slíkt muni
afar líklega leiða til mikillar mismun-
unar í gæðum þjónustu og aðbúnaði
sjúklinga, væri slíkt kerfi augljóslega
mun dýrara en það kerfi sem við bú-
um við í dag.
Tryggingar íþróttamanna
Einn þeirra fjölmörgu þátta sem
stjórnarþingmaðurinn fer rangt með
í grein sinni er tryggingar íþrótta-
manna. Hann fullyrðir að íþrótta-
félögin kaupi tryggingar sem síðan
standi straum af sjúkrakostnaði
íþróttamanna „sem síðan ganga fram
fyrir aðra í biðröðunum“. Þvílíkur
málatilbúnaður!
Ég hvet þingmanninn til að kynna
sér upplýsingar sem fram koma í
Staðtölum Tryggingastofnunar ríkis-
ins. Þar má lesa að árið 2000 greiddi
TR til dæmis um 170 milljónir króna
vegna meiðsla íþróttamanna. Kostn-
aður við sjúkraþjálfunina eina hjá
þessum hópi er um 48% af heildar-
útgjöldum TR til sjúkraþjálfunar á
árinu 2000. Einkatryggingar hafa því
ekki verið björgunarnet íslenskra
íþróttamanna það ár.
Heilbrigðiskerfi, sem er jafnmikils
megnugt og það íslenska, hlýtur að
kosta mikla fjármuni. Kannanir hér á
landi hafa sýnt að fólk vill öflugt heil-
brigðiskerfi, það er jafnvel tilbúið til
að greiða hærri skatta til að tryggja
góða þjónustu fyrir alla.
Þó hlutur heilbrigðismála í fjárlög-
um ríkisins hafi vaxið síðustu ár hefur
sá vöxtur þó ekki verið í fullu sam-
ræmi við þann vöxt sem er í kerfinu
sjálfu. Því heyrum við reglulega af
fjárhagsvanda heilbrigðisstofnana,
einkum þeirra sem veita hátækni-
þjónustu. Í Reykjavíkurbréfi Morg-
unblaðsins 30. desember 2001 er
nokkuð fjallað um hin stóru loforð
dönsku stjórnarinnar í heilbrigðis-
málum, undir fyrirsögninni „Atlaga
að biðlistum í heilbrigðiskerfinu“. Þar
er réttilega ítrekað að hin nýja stjórn
hyggist áfram ganga út frá því að
„allir hafi frjálsan, jafnan og ókeypis
aðgang að heilbrigðisþjónustu“.
Danska stjórnin setur jafnframt fram
það markmið að enginn þurfi að bíða
lengur en tvo mánuði eftir skurðað-
gerð eða annarri meðferð. Hvernig
hyggst hin danska hægristjórn ná
þessum árangri? Með einkatrygging-
um? Nei, með stórauknu framlagi til
heilbrigðismála – með því að veita
meira en 18.000 milljónum íslenskra
króna til opinberra sjúkrahúsa.
Með þessu hefur danska stjórnin
viðurkennt að ástæður biðlista í heil-
brigðiskerfinu séu fyrst og fremst
fjárskortur opinberra sjúkrahúsa.
Hið sama gildir án efa hér á landi. Að-
stæður á sjúkrahúsum hér á landi og
geta heilbrigðisstarfsfólks eru fjarri
lagi orsakaþáttur biðlista. Leiðin til
að stytta biðlista og biðtíma eftir að-
gerðum er einföld – að auka fjárveit-
ingar til heilbrigðismála.
Framlag stjórnarþingmannsins
Í umræddri grein gagnrýnir Árni
Ragnar bæði fyrrverandi og núver-
andi heilbrigðisráðherra harðlega og
telur stefnu þeirra hafa skapað vanda
í íslensku heilbrigðiskerfi. Hann
gagnrýnir þar með stefnu ríkisstjórn-
ar Davíðs Oddssonar.
Ég vil að lokum beina þeim tilmæl-
um til stjórnarþingmannsins að hann
beiti sér þannig að komi heilbrigðis-
kerfinu hér á landi að gagni – að hann
beiti sér í eigin flokki fyrir auknu
fjármagni til heilbrigðismála.
Atlaga að íslensku
heilbrigðiskerfi
Elsa B.
Friðfinnsdóttir
Heilsuþjónusta
Fólk, segir Elsa B.
Friðfinnsdóttir, vill
öflugt heilbrigðiskerfi.
Höfundur er aðstoðarmaður heil-
brigðis- og tryggingamálaráðherra.
Í LESBÓKARGREIN 5. þ.m.
fjallar Baldur prófessor Hafstað afar
vinsamlega um bæklinga mína tvo,
Slettireku, sem út kom 1954 og er nú
nýkomin í 2. útgáfu, og Maddömuna
með kýrhausinn frá 1964, sem er í
prentun til 2. útgáfu. Í þessum kver-
um báðum er rætt um fornan kveð-
skap íslenzkan, svo sem hann birtist
í þeim útgáfum sem einna merkastar
hafa talizt. Ég þakka Baldri Hafstað
hjartanlega fyrir þessa grein.
Sannlega voru pésar þessir pár-
aðir á harla ófræðilega vísu, og í
þeirri tóntegund sem sízt af öllu bið-
ur um hylli fræðimanna; enda létu öll
viðbrögð úr þeirri átt á sér standa,
hvort heldur væri til lofs eða lasts.
Eina grein um Slettireku sá ég í Ak-
ureyrarblaði, og var hún meir en lítið
lofsamleg. En höfundur hennar var
ekki heimamaður úr klaustri fræð-
anna, heldur einungis lögfræðingur
og hjástundagrúskari. Baldur pró-
fessor lætur í ljósi nokkra furðu á
þessu tómlæti.
Fyrir löngu hef ég orðið var við þá
skoðun, hvaðan sem hún er komin,
að tilgátur mínar um fornar vísur
séu festulausir hugarórar sem kapp-
kosti að skjóta sér snoturlega á
skjön við fræðimannlega gát lær-
dómsmanna. Þetta viðhorf hefur svo
hver tekið eftir öðrum eins og geng-
ur. Nú hlyti hverjum sem skoðaði
umsagnir mínar vandlega að verða
ljóst, að þessu er alveg öfugt farið.
Ég hef að jafnaði leitazt við að beina
haldlausum og oft harla fjarstæðu-
kenndum getgátum inn á vegu
traustari staðreynda með sem hald-
beztu taki á handritum, hvenær sem
því er að skipta. Ég er prófessor
Baldri innilega þakklátur fyrir að
hamla hér gegn misskilningi þegar
hann segir: „Þrátt fyrir leiftrandi
hugmyndaflug við skýringar á þess-
um forna kveðskap fylgir Helgi yf-
irleitt þeirri reglu að komast sem
næst rithætti handrita.“ Hvað sem
sagt verður um „hugmyndaflugið“,
er þarna mergurinn málsins. Að
öðru leyti leyfi ég mér lítt að nálgast
þessa vandlegu og mjög vinsamlegu
grein, sem ég kann ekki að þakka svo
vel sem ég óska.
Því miður hefur 2. útgáfa
Maddömunnar með kýrhausinn taf-
izt í prentun af gildum ástæðum og
er hún því enn á stokkunum. En það
mun hafa orðið til þess, að Baldur
fjallar um báða bæklingana í gömlu
útgáfunum, og það e.t.v. því fremur,
að smáklausu framan á Slettireku
hinni nýju má skilja svo, að þar sé lít-
il eða engin breyting á orðin. Fyrir
bragðið er í grein hans allmikið rætt
um hluti sem ekki er á minnzt í hinni
nýju útgáfu, eða um þá er rausað
nokkuð á annan veg en áður. Lítið vil
ég þó undan þessu kvarta, enda um
að ræða atriði sem orðið hefðu til
álita á sínum tíma, ef til hefði komið.
Víst hefði ég kosið að nýja útgáfan
af Maddömunni með kýrhausinn
hefði verið komin út áður en um yrði
fjallað, því þar tel ég betur frá ýmsu
gengið en í þeirri gömlu. En hún
mun brátt sýna sig og taka við rétt-
mætri gagnrýni.
Með endurtekinni þökk fagna ég
viðurkenningu prófessors Baldurs á
mikilvægum atriðum sem í pésum
þessum er haldið fram. Og enda þótt
hann átti sig ekki til hlítar á sér-
hverju lítilræði, þá fyrirgef ég hon-
um það fúslega, „ef et betra telk.“
Helgi Hálfdanarson
Gamlar vísur enn