Morgunblaðið - 13.04.2003, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 13. APRÍL 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Æfingaboltar
Trönuhrauni 6, Hafnarfirði,
s. 565 1533, www.polafsson.is
Margar stærðir
Verð frá kr. 2.100
Fyrstu spurningalistarnirhafa nú verið sendir út tilforeldra og leikskólakenn-ara í þeim tilgangi aðkanna heilsu, hegðun og
þroska íslenskra fimm ára barna.
Það er liður í forkönnun, sem ná á til
þrjú hundruð fimm ára barna á
höfuðborgarsvæðinu. Í kjölfarið er
áformuð mun viðameiri faralds-
fræðileg rannsókn, sem ná á til heils
árgangs fimm ára barna í landinu.
Umsjón með verkefninu, að höfðu
samráði við Landlæknisembættið,
hafa barnalæknar, barna- og ung-
lingageðlæknar, hjúkrunarfræðing-
ar og sálfræðingar sem starfandi
eru við Barna- og unglingageðdeild
Landspítalans, Greiningar- og ráð-
gjafarstöð ríkisins og Heilsugæsl-
una í Reykjavík. Starfsmaður hefur
verið ráðinn til að halda utan um
verkefnið og gagnaöflunina, sem
framkvæmd verður á þremur
heilsugæslustöðvum samhliða hefð-
bundinni fimm ára skoðun.
Tilgangurinn er að afla þekkingar
um útbreiðslu og hugsanlega
áhættuþætti þannig að forvarnir og
meðferð geti orðið markvissari. Að-
standendur rannsóknarinnar gera
sér vonir um að hægt verði að kort-
leggja tíðni geð- og þroskaraskana,
en einnig vonast þeir eftir mikilvæg-
um upplýsingum um samspil líkam-
legrar heilsu og geð- og þroskarask-
ana meðal barna, en slíkt samspil er
lítið rannsakað hér á landi. Enn-
fremur gera þeir sér vonir um að
hægt verði að þróa nákvæmari
skimunar- og greiningartæki en nú
eru fyrir hendi og henta íslenskum
aðstæðum, ekki síst innan heilsu-
gæslunnar. Tæki til skimunar og
þroskamælinga verða ekki einfald-
lega flutt á milli landa, heldur þarf
að stilla þau af og laga að stað-
háttum í hverju landi fyrir sig. Þar
af leiðandi er mikilvægt að rannsaka
slík tæki við íslenskar aðstæður, áð-
ur en tekin er afstaða til þess hvaða
hlutverki þau geta gegnt hér á landi.
Brotakennd þekking
„Þekking á heilsu, hegðun og
þroska íslenskra barna er ennþá
mjög brotakennd og því teljum við,
sem að þessu verkefni stöndum,
slíka rannsókn geta haft mikið for-
varnargildi þegar til lengri tíma er
litið. Því fyrr sem börn í vanda fá
úrlausnir, þeim mun betri verður ár-
angurinn. Tilgangur rannsóknarinn-
ar er aðallega tvíþættur. Í fyrsta
lagi þá er brýn þörf að kortleggja
betur tíðni geð- og þroskaraskana
hjá börnum. Í öðru lagi er mjög
brýnt að þróa árangursríkari skim-
unar- og greiningartæki en við bú-
um nú yfir svo við getum áttað okk-
ur á því umfangi, sem við er að etja
og hve mörg börn þurfa þjónustu á
hverjum tíma,“ segir Gísli Baldurs-
son, barna- og unglingageðlæknir
og einn af aðstandendum rannsókn-
arhópsins. Aðrir í hópnum eru:
Bertrand Lauth og Ólafur Ó. Guð-
mundsson, barna- og unglingageð-
læknar, Páll Magnússon og Evald
Sæmundsen sálfræðingar, Geir
Gunnlaugsson, Solveig Sigurðar-
dóttir og Steingerður Sigurbjörns-
dóttir barnalæknar, Eydís Svein-
bjarnardóttir geðhjúkrunarfræð-
ingur og Ingibjörg Sigmundsdóttir
heilsugæsluhjúkrunarfræðingur.
Sigríður Gísladóttir hjúkrunarfræð-
ingur er starfsmaður rannsóknar-
innar.
Undirbúningur fyrir rannsóknina
hefur verið bæði langur og strang-
ur, en rekja má fyrsta fund hópsins
allt aftur til ársins 1999. Fagmenn-
irnir tíu hafa stofnað með sér sér-
staka sjálfseignarstofnun undir heit-
inu Barnarannsóknir, sem starfa á
samkvæmt lögum númer 19/1988
um sjóði og stofnanir. Í skipulags-
skrá Barnarannsókna segir m.a. að
megintilgangur stofnunarinnar skuli
vera að stunda rannsóknir á sviði
heilbrigðisvísinda, en í upphafi muni
stofnunin framkvæma rannsókn á
geð- og þroskaröskunum fimm ára
barna í því skyni að geta þróað
skimunar- og greiningartæki. Þá
segir að starfsemi stofnunarinnar
verði fjármögnuð með styrkjum og
fjárframlögum frá einstaklingum og
lögpersónum, innlendum sem er-
lendum. Leyfi frá Persónuvernd og
Vísindasiðanefnd fyrir rannsókninni
liggja fyrir þannig að tryggt er að
hún samræmist lögum og reglum
um vernd persónuupplýsinga.
Gert er ráð fyrir að kostnaður við
forkönnunina nemi hátt í fimm millj-
ónum króna. Landspítalinn hefur
styrkt verkefnið um eina milljón
króna, Rannís veitti styrk, sem
nemur 600 þúsundum kr., Barna-
vinafélagið Sumargjöf veitti 600
þúsund króna styrk og Heilsugæsl-
an í Reykjavík styrkir verkefnið
með því að veita aðgang að starfs-
aðstöðu. Að öðru leyti fékkst ekki
nægjanlegt fjármagn frá opinberum
aðilum og var því leitað til einkafyr-
irtækja um það sem á vantaði.
300 börn í forkönnun
Nauðsynlegur undanfari aðal-
rannsóknarinnar, sem eins og áður
sagði á að ná til allra fimm ára
barna í landinu, er forkönnun þar
sem leggja á mat á aðferðir og tæki,
sem notuð verða til rannsóknarinn-
ar og meta próffræðilega eiginleika
íslenskrar útgáfu skimunar- og
greiningartækja. Þátttakendur í
forkönnuninni verða þrjú hundruð
börn, sem mæta í reglubundna fimm
ára skoðun hjá hjúkrunarfræðing-
um á tveimur heilsugæslustöðvum á
höfuðborgarsvæðinu: í Árbæ og á
Seltjarnarnesi og á Miðstöð heilsu-
verndar barna við Barónsstíg. Að
sögn Ingibjargar Sigmundsdóttur,
heilsugæsluhjúkrunarfræðings,
verður foreldrum og leikskólakenn-
urum barna, sem eiga pantaðan
tíma í fimm ára skoðun á umrædd-
um heilsugæslustöðvum, sendir
spurningalistar um það bil tveimur
vikum fyrr þar sem farið er þess á
leit að viðtakendur svari spurning-
um um hegðun, tilfinningar, þroska
og almennt heilsufar barnanna. Ef
svörin benda til einhverra frávika,
verður viðkomandi börnum og for-
eldrum boðin þátttaka í síðara stigi
rannsóknarinnar, sem felst í ítar-
legri greiningu, sem gerð er með
greiningarviðtali, læknisskoðun og
þroskamati. Auk þess verða nokkur
börn valin af handahófi í greiningu
til samanburðar og ef þörf er á verð-
ur foreldrum leiðbeint um leiðir til
að fá viðeigandi aðstoð fyrir barn
sitt.
Forrannsóknin nær til barna, sem
fædd eru árið 1998, og gera menn
sér vonir um að gagnaöflun ljúki á
yfirstandandi ári svo hægt verði að
kynna niðurstöður á því næsta og
hefja undirbúning aðalrannsóknar-
innar, sem ná mun til ríflega fjögur
þúsund barna, sem annaðhvort
verður árgangur 1999 eða 2000 ef að
líkum lætur.
Óþekktar stærðir
Páll Magnússon sálfræðingur
segir brýnt að svörun verði góð svo
að rannsóknin megi takast eins og
best verði á kosið. Fimm ára skoð-
unin sé bæði þægilegt tækifæri til
að ná til krakkanna auk þess sem
ýmislegt sé til ráða í forvarnarskyni
á þeim aldri varðandi margs konar
geð- og þroskaraskanir heldur en
þegar vandamálin fái að þróast
óáreitt á alvarlegri stig og inn í
grunnskólann. Þá geti orðið of seint
að grípa inn í. „Við fimm ára ald-
urinn má fastlega gera ráð fyrir að
stærstu þroskafrávikin séu komin í
ljós, en hvað geðraskanir varðar,
gætu fimm ára börn til dæmis átt
við að etja athyglisbrest með of-
virkni, hegðunarerfiðleika, þung-
lyndiseinkenni og kvíðaraskanir svo
eitthvað sé nefnt. Á þroskasviðinu
gætu þau t.d. átt í erfiðleikum með
málþroska, hreyfiþroska, vitsmuna-
þroska og félagshæfni. Skert fé-
lagshæfni er ef til vill ekki eins sýni-
leg í leikskólanum, þar sem börnin
eru gjarnan í fámennum hópum,
sem vel er haldið utan um, eins og í
grunnskólanum og því viljum við
fyrst og fremst auka möguleikana á
að grípa inn í áður en að því kemur.
Þó má segja að tilgangur okkar
fyrst í stað sé ekki endilega sá að
grípa inn í, heldur erum við að
reyna að átta okkur á umfangi frá-
vika í hegðun, tilfinningum og
þroska íslenskra barna. Við höfum
sem stendur enga yfirsýn yfir það
hvað vandamálið er víðfeðmt. Er-
lendar rannsóknir gefa ákveðnar
vísbendingar, en í raun og veru höf-
um við ekki hugmynd um hvernig
ástandið er á Íslandi enda er þetta í
fyrsta sinn sem reynt er að kort-
leggja tíðni frávika hér á landi á jafn
yfirgripsmikinn hátt. Ef tekið er
mið af erlendum rannsóknum, er
ekki óvarlegt að áætla að um 20%
eða um 60 börn af þeim 300 börnum,
sem valin hafa verið til að taka þátt í
forkönnuninni, þurfi á frekari grein-
ingu að halda. Þau skimunar- og
greiningartæki, sem við komum til
með að nota, eru vel þekkt og stöðl-
uð erlendis. Við munum staðla þau
fyrir íslenskar aðstæður, en þau
hafa ekki verið notuð hér á landi til
þessa.
Eins og menn rekur eflaust minni
til, kemur mjög reglulega upp um-
ræða um biðlista, greiningarvanda
og húsnæðisvanda geðheilbrigðis-
þjónustunnar. Segja má að sá vandi
byggist að nokkru leyti á því að ekki
er vitað við hvaða stærðir er við að
fást. Ef vitað væri nákvæmlega
hversu mörgum börnum þarf að
þjóna, þá ætti að vera hægt að
skipuleggja þessa þjónustu á skipu-
legan og úthugsaðan máta,“ segir
Páll.
Margþættur ávinningur
Að mati þeirra Páls, Gísla og
Ingibjargar er ávinningur af rann-
sókn sem þessari margþættur, bæði
til skemmri og lengri tíma litið. „Til
skamms tíma litið er líklegt að börn
finnist sem eiga við vanda að stríða
og getur þá greiningin leitt til þess
að þau fái viðeigandi þjónustu fyrr
en ella hefði verið. Í forkönnuninni
fást einnig íslensk norm fyrir þau
mats- og greiningartæki, sem notuð
eru og geta þau eftir það komið að
góðu gagni í heilbrigðis- og mennta-
kerfinu. Þegar til lengri tíma er litið,
mun felast ótvíræður árangur í því
að afla meiri vitneskju um heilsu,
þroska og líðan íslenskra barna, en
slíkt er forsenda þess að skipuleggja
markvissa þjónustu við börn sem við
erfiðleika eiga að stríða. Það hlýtur
að geta talist keppikefli allra.“
Heilsa, hegðun og þroski
ungra barna kortlögð
join@mbl.is
Morgunblaðið/Kristinn
Þau standa að rannsókninni, f.v.: Páll Magnússon sálfræðingur, Ólafur Ó. Guðmundsson, barna- og unglingageðlæknir, Eydís Sveinbjarnardóttir geðhjúkrunarfræð-
ingur, Ingibjörg Sigmundsdóttir hjúkrunarfræðingur, Sigríður Gísladóttir, hjúkrunarfræðingur og starfsmaður rannsóknarinnar, Steingerður Sigurbjörnsdóttir
barnalæknir, Evald Sæmundsen sálfræðingur, Geir Gunnlaugsson barnalæknir og Gísli Baldursson, barna- og unglingageðlæknir. Solveigu Sigurðardóttur barna-
lækni og Bertrand Lauth, barna- og unglingageðlækni vantar á myndina.
Tíu íslenskir sérfræðingar,
sem allir hafa mikla reynslu
af heilsuvernd barna og geð-
og þroskaröskunum þeirra,
hafa nú tekið höndum sam-
an um umfangsmikla rann-
sókn, sem ná á til allra fimm
ára barna í landinu. Mark-
miðið er einkum það að
skima og greina hugsanlegar
geð- og þroskaraskanir svo
unnt sé að grípa sem fyrst til
viðeigandi ráðstafana.
Jóhanna Ingvarsdóttir
kynnti sér verkefnið, sem nú
er nýhafið.