Morgunblaðið - 13.04.2003, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13. APRÍL 2003 33
Þrátt fyrir allt fer því þó fjarri að allt það
ferskvatn sem notað er í heiminum fari til al-
mennrar neyslu einstaklinga. Sú neysla nemur
einungis um 10% af heildarvatnsnotkuninni. Iðn-
aður er mun frekari á vatn, en um 20–25% af
ferskvatnsnotkuninni má rekja til iðnaðar. Þörf-
in á því sviði eykst einnig með ári hverju og er
búist við að með sama áframhaldi tvöfaldist hún
fram til ársins 2025. Barlow og Clarke nefna
nokkur dæmi til að sýna fram á hversu iðnaður
er vatnsfrekur; það þarf t.d. 400.000 lítra af vatni
til að framleiða einn bíl. Þau benda einnig á
hversu mikið vatn þarf til að framleiða tölvur; í
Bandaríkjunum einum saman er talið að tölvu-
iðnaðurinn noti fast að 1.500 milljörðum lítra af
vatni, og framleiði jafnframt 300 milljarða lítra
af menguðu vatni, á ári. Þessar staðreynir eru
ógnvænlegar, ekki síst þar sem vonir manna
stóðu til þess að tölvuiðnaðurinn yrði mun um-
hverfisvænni en annar iðnaður hafði verið fram
að því, en reynslan hefur leitt annað í ljós þó
tölvuöldin eigi sér ekki langa sögu.
SIWI-stofnunin í Stokkhólmi bendir á að allir
sem láta sig framtíðina varða verði að gera sér
gleggri grein fyrir staðreyndum á borð við þá að
65–70% af öllu ferskvatni, þ.e. allt sem eftir er af
árlegri ferskvatnsneyslu mannkyns, fer í áveitur
vegna landbúnaðar. Nokkur hluti af því vatni er
notaður af smábændum, ekki síst í þriðja heim-
inum, en hlutur landbúnaðar sem líkja má við
iðnað fer mjög vaxandi og þar fer langmest vatn
til spillis.
Einkavæðing
vatnsveitna
Einkavæðing á vatns-
veitum og holræsa-
kerfum hefur aukist
mjög mikið á síðustu
10–15 árum í heiminum, og sem dæmi má nefna
að í Englandi og Wales sjá nú 10 fyrirtæki um
þær vatnsveitur og holræsakerfi sem þjónusta
almenning, auk fleiri fyrirtækja sem einvörð-
ungu sjá um dreifingu á vatni. Þessi einkareknu
fyrirtæki tóku við af opinberum aðilum sem sáu
um þessa þjónustu á hverju svæði fyrir sig fram
til ársins 1989, þegar einkavæðingin hófst. Í
Skotlandi og á Norður-Írlandi gegnir þó öðru
máli, því þar sjá opinberir aðilar enn um þennan
málaflokk. Samkvæmt rannsókn BBC, sem vísað
var til hér að ofan, greiða heimili í Englandi og
Wales um 44% meira fyrir þjónustu vegna vatns-
veitna og holræsakerfa eftir einkavæðinguna
heldur en áður en hún átti sér stað. Ljóst er að
samfara hækkun gjalda hefur þjónusta við al-
menning batnað nokkuð þegar á heildina er litið,
en víða er þó enn pottur brotinn varðandi þjón-
ustu þessara fyrirtækja í Englandi og BBC segir
þann ávinning sem unnist hefur á heildina leiða
athyglina frá vandamálum á einstökum svæðum,
sem ekki hafa verið leyst með viðunandi hætti.
Í „Blue Gold“ er sagt frá skýrslu sem dr. Dav-
id McDonald, vann um einkavæðingarferli
tveggja stærstu fyrirtækja heims á þessu sviði,
Suez og Vivendi, á vatnsveitum og holræsakerfi
Buenos Aires í Argentínu. Skýrslan, sem hann
lauk vorið 2001, var fyrsta skýrsla óháðs aðila
um þetta mál, og hún var fyrst kynnt í Jóhann-
esarborg í Suður-Afríku, þar sem hennar var
beðið með eftirvæntingu að sögn Barlow and
Clarke, ekki síst þar sem öðru þessara fyrir-
tækja, Suez, hafði þá nýlega verið úthlutað sér-
leyfi til að taka yfir þjónustu við vatnsveitu og
holræsakerfi Jóhannesarborgar. Einkavæðing-
arverkefnið í Buenos Aires var hið stærsta sinn-
ar tegundar í heiminum og hafði allt frá því það
hófst árið 1993, verið álitið fyrirmyndardæmi um
það hverju einkavæðing gæti komið til leiðar á
þessu sviði. Skýrsla McDonalds leiddi þó í ljós að
kostnaður almennings hækkaði upp úr öllu valdi
þótt þarna væri um grunnþjónustu að ræða sem
enginn gat verið án. Þannig var hagnaður vatns-
fyrirtækjanna í Buenos Aires árið 1997 tvisvar
til þrisvar sinnum meiri en t.d. í Englandi og
Wales, þar sem hann var þó 9,6% að meðaltali á
árunum 1998–9.
Hverjum til-
heyrir vatnið?
Reynsla þeirra sem
þegar hafa reynt
einkavæðingu á þessu
sviði sýnir að þau fyr-
irtæki sem sjá um vatnsveiturnar vilja, rétt eins
og önnur einkarekin fyrirtæki, ná sem mestum
hagnaði. Samkeppnin er engin í reynd því við-
skiptavinurinn hefur ekki val um að beina við-
skiptum sínum þangað sem varan er ódýrust, í
það minnsta ekki hvað viðkemur kaupum á því
vatni sem kemur í hús hans í gegnum vatns-
lagnir. Þeir sem hafa mestar áhyggjur af því
hvernig neyslu á vatni er stýrt í heiminum halda
því fram að einkarekin stórfyrirtæki á borð við
Suez og Vivendi í Buenos Aires – sama hversu
vel þau standa sig í þjónustu – reyni alltaf að
græða á því að selja almenningi þjónustu sem
opinberir aðilar ættu með réttu að bera ábyrgð á
að veita öllum án þess að gerð sé krafa um
hagnað.
Í „Blue Gold“ er bent á að „slík einkafyrir-
tæki eru ekki byggð upp með það fyrir augum
[…] að þjóna hagsmunum almennings. Né held-
ur eru þau skipulögð þannig að þau séu sjálfbær
og fær um að varðveita auðlindina. Þar sem sí-
auknar kröfur um hagnað leiða til þess að hvatt
er til aukinnar neyslu, verða einkafyrirtæki á
sviði vatnsveitna aldrei fær um að minnka
neysluna. Á sama tíma og þetta á sér stað eru
ríkisstjórnir í auknum mæli að láta af því hlut-
verki að vernda það sem allir hafa átt í samein-
ingu um aldaraðir – þær auðlindir sem eru
grundvallarforsenda sameiginlegrar velferðar
og tilheyra öllum jafnt. […] Í hnotskurn er mál-
um þannig háttað, að „blátt gull“ er óðum að
verða sá fjárfestingakostur stórfyrirtækja, er
verður enn vænlegri samfara því að vatn er orð-
ið söluvara á heimsmarkaði“.
Sameiginleg
auðlind
Indíánar Norður-
Ameríku umgengust
umhverfi sitt með því
hugarfari að enginn
gæti haft óskoraðan eignarrétt yfir lofti, vatni
eða landi, þar sem allir þyrftu að reiða sig á
þessa grunnþætti jarðlífsins til lífsviðurværis.
Þetta viðhorf var þeirra veiki blettur í viðskipt-
um þeirra við Evrópubúa og ein ástæða þess að
menning þeirra leið undir lok. Sú hugsun verð-
ur tæpast innleidd í heiminum héðan af að ekki
sé hægt að eiga land, en sá tími virðist vera í
sjónmáli að fleiri og fleiri geri sér grein fyrir því
að vatn og loft eru sameiginleg auðlind allra
jarðarbúa. Að meðferð okkar á andrúmsloftinu
og ferskvatninu snertir alla jafnt þar sem vatnið
og loftið lúta ekki manngerðum landamærum.
Allar ríkisstjórnir munu þurfa að taka af-
stöðu til þess hvernig því ferskvatni sem lönd
þeirra búa yfir er ráðstafað, hverju er hægt að
deila með öðrum og hvernig hægt er að nota
vatn á sjálfbæran hátt til að tryggja framtíðina.
Um leið er orðið ljóst að umræður um einka-
væðingu á vatnsveitum í heiminum snúast nú
orðið einnig um siðferðisleg spursmál; um það
hvort aðgangur að vatni sé hluti af þeim grund-
vallarmannréttindum sem ekki sé hægt að
framselja og tryggja beri öllum jarðarbúum,
eða hvort aðgangur að vatni sé einungis þörf
sem þeir einir geti fullnægt sem eigi til þess
næga peninga.
Morgunblaðið/Þorkell Þorkelsson
Brunnur í Tete-héraði í Mósambík, byggður fyrir fé frá Hjálparstofnun kirkjunnar.
…umræður um
einkavæðingu á
vatnsveitum í heim-
inum snúast nú orð-
ið einnig um siðferð-
isleg spursmál; um
það hvort aðgangur
að vatni sé hluti af
þeim grundvallar-
mannréttindum sem
ekki sé hægt að
framselja og tryggja
beri öllum jarðar-
búum, eða hvort að-
gangur að vatni sé
einungis þörf sem
þeir einir geti full-
nægt sem eigi til
þess næga peninga.
Laugardagur 12. apríl