Morgunblaðið - 13.04.2003, Blaðsíða 28
LISTIR
28 SUNNUDAGUR 13. APRÍL 2003 MORGUNBLAÐIÐ
S
ÝNINGAR leikrita og túlkun
listamannanna sem þar um véla
vekur oft upp umræður og
vangaveltur um stíl. Enginn
leikstjóri með snefil af sjálfs-
virðingu lætur annað vitnast en
að hann hafi ákveðna hugmynd
um þann stíl sem hann velur leiksýningu. Stíl
sem byggist á útliti sýningarinnar fyrst og
fremst, hreyfingamynstri leikenda og mynd-
rænni útfærslu í leikmynd, búningum og ljós-
um.
Þegar vel tekst til verður almennt sam-
komulag um að leikstjóranum hafi tekist að
samræma þessa þætti í „eina listræna heild“
og þegar sjálfsagt grund-
vallaratriði eins og túlk-
un leikaranna á hlut-
verkum sínum bætast
svo við verður úr það
sem kallast „vel heppnuð
leiksýning“.
Stíll í því samhengi sem hér er sett fram
snýst fyrst og fremst um útlit, í þeirri marg-
ræðu myndsamsetningu sem leiksýning getur
verið. Það er athygli vert að sjaldnast er tal-
að sérstaklega um leikstíl ef hann er natúral-
ískur, leikur verður ekki stílfærður fyrr en
leikarinn fer að beita líkamanum á annan
hátt en hann er vanur í eldhúsinu heima hjá
sér; fer að beita líkamanum markvisst sem
túlkunartæki til jafns við röddina. Þá fyrst er
byrjað að tala um stíl. „Stílfærð leiksýning“
er þannig í rauninni orðalag yfir það þegar
leikarar og leikstjóri hafa lagt sig sér-
staklega fram um að brjótast undan hinu
„eðlilega“ hreyfingamynstri sem natúralism-
inn hefur lagt okkur til í gegnum síðustu 100
ár eða svo.
Hinn natúralíski leikur byggist á eft-
irhermu; leikarinn hreyfir sig, talar og síðast
en ekki síst leitar eftir tilfinningalegri upp-
lifun í raunveruleikanum og uppsker aðdáun
áhorfenda ef hann speglar þennan „raun-
veruleika“ á sem trúverðugastan hátt.
O
rðin sem hér ber að taka með varúð
eru þó einmitt „raunveruleiki“ og
„trúverðugur“. Hvað er raunveru-
legra við eina hreyfingu umfram
aðra á leiksviði? Er ekki allt jafnraunveru-
legt á leiksviðinu ef það er þar á annað borð?
Eini raunverulegi „raunveruleikinn“ á sviðinu
er sú staðreynd að þar stendur leikari og í
salnum sitja áhorfendur. Í öllum tilfellum
verður svo til samkomulag milli áhorfenda og
leikenda um hvers konar blekking skuli við-
höfð, hvers konar saga skuli sögð og með
hvaða hætti. Þetta samkomulag er stíll þeirr-
ar sýningar.
Raunverulegra getur það ekki orðið. Á
sama hátt er eini raunveruleiki kvikmyndar-
innar hinn tæknilegi umbúnaður og áhorf-
endurnir í salnum. Þar er samkomulagið um
blekkinguna tvöfalt (a.m.k.) þar sem áhorf-
andinn fellst á að það sem hann horfir á sé í
vissum skilningi að gerast á því augnabliki
þó ljóst sé að svo sé alls ekki og að það sé að
gerast annars staðar og á öðrum tíma því
mjög fáar – ef nokkrar – kvikmyndir hafa
reynt að blekkja áhorfandann til að trúa því
að sagan sé að eiga sér stað í kvikmynda-
salnum sjálfum á rauntíma. Að baki þessu er
svo hið sjálfsagða blekkingarsamkomulag um
að öll sagan sé tilbúningur eins og hún legg-
ur sig og kvikmyndalistin sé í sjálfu sér ein
allsherjar blekking. Það hefur hins vegar
ekkert með áhrifin að gera og líklega er hin
tilfinningalegi veruleiki, upplifun áhorfandans
innra með sjálfum sér hinn eini sanni veru-
leiki þegar allt kemur til alls.
Eftirhermulist hinnar vestrænu leiklistar,
natúralisminn sem Rússinn Stanislavskí er
iðulega rangnefndur upphafsmaður að, hefur
aldrei risið hærra en í sjónvarpi og kvik-
myndun síðustu áratugina. Þar er nánast
ávallt byggt á natúralískum stíl í leik, stíl
sem er orðinn svo samgróinn skynjun okkar
á miðlinum að engum dettur lengur í hug að
tala um hann sem sérstakan stíl heldur sem
hina viðurkenndu aðferð, normið, til að segja
sögur í leiknu myndrænu formi með persón-
ur í forgrunni.
Blekking natúralismans felst þó ekki í
ótrúverðugleika túlkunar leikarans heldur í
mjög svo meðvituðu vali höfundarins, leik-
stjórans og leikmyndahönnuðarins á bak-
grunni og aðstæðum sem leikarinn með per-
sónutúlkun sína er svo settur í. Stílfærsla
natúralismans er þannig ekki fólgin í falskri
túlkun leikarans, heldur fölsun og sam-
þjöppun þeirrar sögu sem ávallt er stiklað á
og gerir kröfu til þess að vera meðtekin sem
„sneið af veruleikanum.“ Það er svo ekki
nema leikarinn brjóti af sér hlekki hefð-
arinnar og gefi túlkunarhugmyndum sínum
annað líkamlegt form en hið natúralíska að
upp kemst um svikin; þá verður augljóst
hversu brotakennd frásögnin er og víðsfjarri
þeirri viðburðahægu framrás sem veruleikinn
annars ávallt er. Samþjöppun dramatískra
„veruleikamynda“ í myndrænni frásögn í nát-
úralískum kvikmyndum eða leiksýningum er
nákvæmlega jafnmikil – á stundum meiri –
stílfærsla en annars konar framsetning sem
þó kallast í daglegu tali „stílfærð“.
S
amræmi þessa stíls – heildarmyndin –
er þó snöggtum meiri í kvikmyndum
en leiksýningum nútímans. Þróunin í
leikhúsunum hefur nefnilega verið sú,
að samhliða því að leikmyndahönnun, lýsing
og búningahönnun hefur þróast í samræmi
við myndlistarhugmyndir 20. aldarinnar og
sjaldan verið langt undan því sem efst er á
baugi; konseptlist, óhlutbundin list, högg-
myndalist (skúlptúrar í öllum sínum fjöl-
breytileika) hafa sett mark sitt á umgjarðir
leiksýninga, lýsing er gjarnan eitthvert sam-
spil expressjónískra formhugmynda og fín-
legs impressjónisma þar sem andrúmsloft og
þrívíðir möguleikar á mótun ljóss eru nýttir
á ýmsa vegu í svörtu rými leiksviðsins. Lykil-
hugtak í leikhúsinu á undanförnum árum hef-
ur einmitt verið „rými“. Rýmisnotkun er
jafnvel orðið annað orð yfir leikmynd þegar
hinir tvívíðu flekar með þrívíðum myndum
hafa mátt láta undan.
Þessi þróun hefur gerst á undanförnum
áratugum, stundum hægt og stundum hratt,
en leikarinn hefur staðið þetta allt af sér og
þumbast við að túlka á sinn hefðbundna nat-
úralíska hátt, stundum algjörlega utangátta á
sviðinu í framandi umgjörðinni en stendur þó
oftar uppi sem sigurvegarinn þar sem túlkun
hans og líkamleg nærvera vegur þyngra en
þögult myndverkið (rýmið) sem honum er
ætlað að hreyfa sig í. Best tekst auðvitað
þegar hvorttveggja fellur hvort að öðru,
annaðhvort sem andstæður eða samstæður.
V
issulega hafa fjölmargir merkir leik-
húsmenn risið upp gegn ofurvaldi
natúralismans og farið aðrar leiðir í
listsköpun sinni. Líkami leikarans
hefur verið settur í fullan fókus, ýmsar kenn-
ingar verið smíðaðar um hvernig leikarinn
geti gert þetta og hitt án texta, án ljósa, án
umgjarðar án alls, nema áhorfenda. Þannig
hafa menn þreifað sig afturábak í gegnum
völundarhús kenninganna og talið sig komast
næst upprunanum með því að henda út öllu
nema þessu tvennu, leikaranum og áhorfand-
anum…og fáeinum ljósum …og hljóðkerfi
og … niðurstaðan er einfaldlega nýr sjón-
rænn stíll í leikhúsi, sem reiðir sig á tæknina,
notkun rýmisins og túlkun leikarans.
Vandi leikarans gagnvart textanum sem
höfundurinn hefur lagt til er þó oft á tíðum
sá að koma til leiks gyrður ryðföllnu sverði
natúralismans og hefjast handa vígreifur við
að skera upp hugmyndaheim höfundarins og
leita undir yfirborðið að tilfinningalegum for-
sendum persónanna, gera sér í hugarlund líf
þeirra utan leikritsins, skapa þeim bakgrunn
– og jafnvel forgrunn – þegar engar slíkar
forsendur eru til staðar af höfundarins hálfu.
Ekki bætir svo úr skák þegar leikarinn yfir-
færir eigin persónulega reynslu á hug-
myndaheim höfundarins til að finna fyrir-
myndir að tilfinningamynstri persónanna
þegar í rauninni er ekki við neitt annað að
fást en tákn á blaði sem ummyndast í hljóð
með ákveðna merkingu þegar leikarinn ljær
þeim rödd sína, hugsun og líkama. Merking
textans þarf ekki að verða óskiljanlegri eða
yfirborðskenndari þrátt fyrir að slíkri nálgun
sé hafnað. Oft á tíðum gæti merkingin orðið
snöggtum skiljanlegri ef ekki væri farið yfir
lækinn í svo langa skógarferð eftir því tæra
blávatni sem textinn kallar á og leikarinn
þarfnast. Allt annað er óþarft.
Í leit að lífsvatni
Morgunblaðið/Jim Smart
Eini raunverulegi „raunveruleikinn“ á sviðinu er sá að þar stendur leikari og í salnum sitja áhorf-
endur. Benedikt Erlingsson og Hilmir Snær Guðnason í Beðið eftir Godot í Borgarleikhúsinu 2001.
AF LISTUM
Eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
RÉTT ER það hjá Brynhildi Þór-
arinsdóttur, ritstjóra Tímarits Máls
og menningar, að í heftinu er víða
kafað í bækur síðastliðins árs og
reyndar fleira.
Athyglisvert er það sem hún segir
í ávarpi til lesenda um það að fólk líti
ekki við ljóðum og á þá við dræma
sölu ljóðabóka.
Með þessu er að vísu ekki öll sagan
sögð. Það er staðreynd að mikill
ljóðaáhugi er fyrir hendi. Fólk les
mikið ljóð þótt það kaupi fáar ljóða-
bækur, má í því sambandi minna á
útlán bókasafna, ljóðadagskrár og
það að fólk gluggar í ljóðabækur í
búðum án þess að tryggja sér eintök
af bókunum.
Hér er vettvangur að hugsa um
fyrir athafnasama útgefendur, fjöl-
miðla og sölufólk.
Tímarit Máls og menningar reynir
að „blása lífi í umræðuna“ og er það
út af fyrir sig virðingarvert.
Jón Yngvi Jóhannsson á grein sem
nefnist Í alvöru talað og fjallar hún
að mestu um skáldsögur frá í fyrra
og telur að ljóðið sé orðið eign hinna
fáu. Þótt eitthvað sé til í þessu hjá
Jóni Yngva er ástæða til að draga
það í efa og vona að breytingar séu í
vændum.
Grein Jóns Yngva um skáldsögur
er prýðilega unnin og virðist mér
honum takast að skýra stefnumið,
einkum ungra höfunda. Hann leggur
áherslu á einlægni og að takast á við
samtímann án kaldhæðni. Það er
greinilega eitthvað að gerast í ís-
lenskri skáldsagnagerð.
Einlægnin er líka í ljóðunum og
kemur þá Ingibjörg Haraldsdóttir
upp í hugann með verðlaunabókina
Hvar sem ég verð.
Soffía Auður Birgis-
dóttir er dáleidd af
þessari bók og er
ástæða til þess því að
ljóðin eru góð. Hún
skrifar margt um bók-
ina, þó ekki beinlínis
frumlega. Ingibjörg
hefur minnt á að hún
er ekki sammála því að
ljóðið sé í dauðateygj-
um og gerði það eftir-
minnilega við afhend-
ingu verðlaunanna
þegar hún sagðist ekki
taka undir slíkt
svartagallsraus.
Ég hef tilhneigingu
til að vera sammála Ingibjörgu.
Fróðlegt er að lesa grein Kristínar
Árnadóttur, Hverra manna er Er-
lendur?, um sögur Arnalds Indriða-
sonar um Erlend Sveinsson og
tengsl þeirra við sænsku raunsæis-
sakamálasöguna. Fróðlegast er þó
að lesa bækur Arnalds, til dæmis
Röddina. Vera má að Erlendur sé
skyldur Svíum eins og Kristín full-
yrðir. Meira er um vert að Arnaldi
hefur nú tekist að skrifa eftirtektar-
verðari skáldsögur en áður. Fyrstu
skáldsögurnar minntu aftur á móti á
hasarsögur og bíó.
Kristján B. Jónasson á nokkuð
„glannalega“ grein sem hann nefnir
Barkaþræðing ljóðsins og vitnar oft í
Gottfried Benn mér til mikillar
ánægju. Það er rétt hjá Kristjáni að
„þótt hægt sé að endurgera með mik-
illi nákvæmni ýmis formleg einkenni
genginna skáldskaparforma, til
dæmis minnisfræðileg og hljóðfræði-
leg fyrirbæri eins og stuðlasetningu,
geta þau ekki þjónað sem burðarásar
samtímalegrar skáldskaparfræði“.
Það er ekki alltaf auðvelt að skilja
Kristján, hann skrifar þannig stíl, en
ef mér bregst ekki er hann að minna
á að hið hefðbundna ljóðform (í víð-
um skilningi) sé í rauninni dautt og
nauðsynlegt sé að skilja „módernísk-
ar forsendur ljóðlistar á tuttugustu
öld“. Ég ætla að bæta við og ítreka að
ung skáld þurfa að þekkja það sem
við köllum stundum byltingu ljóð-
formsins og var mest áberandi á lið-
inni öld, þekkja sem mest og vissu-
lega líka fortíðina.
Það er fjölbreytt efni og líflegt í
þessu tímaritshefti. Læt ég nægja að
benda á sérkennilega ritsmíð Bjarna
Bjarnasonar rithöfundar, Palla, og
get nefnt fleira, til að mynda hugleið-
ingar um Jón Sigurðsson eftir Sverri
Jakobsson, efni um myndlist og
sálfræðitrylla og enn er pólitíkin ekki
dauð, að minnsta kosti ekki sem við-
fangsefni, samanber úttekt Ævars
Arnar Jósepssonar.
TÍMARIT
Margskyns efni
1. tbl. 64. árgangur. Ritstjóri Brynhildur
Þórarinsdóttir. Hönnun og umbrot Ingi-
björg Blöndal. Hönnun Ólöf Birna Garð-
arsdóttir. Oddi prentaði. Mál og menning
2003 – 64 síður.
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
Bókmenntir og önnur mál
Jóhann Hjálmarsson
Brynhildur
Þórarinsdóttir
Ingibjörg
Haraldsdóttir
NÚ standa yfir vortónleikar hjá tón-
listardeild Listaháskóla Íslands og
eru tónleikar eftirfarandi:
Mánudagur: Hráisalur kl. 20
Kolbrún Hulda Tryggvadóttir –
sópran, Ólafía Linberg Jensdóttir,
sópran, Þórunn Elín Pétursdóttir,
sópran, Sun Na, fiðla. Undirleikarar
á píanó: Árni Heimir Ingólfsson og
Richard Simm.
Þriðjudagur: Hráisalur kl. 20
Hafdís Vigfúsdóttir, flauta, Hall-
grímur Jónas Jensson, selló, Sigrún
Erla Egilsdóttir, selló. Undirleikari
á píanó: Anna Guðný Guðmunds-
dóttir og Richard Simm.
Miðvikudagur: Hráisalur kl. 20
Gróa Margrét Valdimarsdóttir –
fiðla, Guðrún Rútsdóttir, básúna,
Ingi Garðar Erlendsson, básúna,
Gróa Margrét Valdimarsdóttir, fiðla,
Hallgrímur Jónas Jensson, selló,
Kristján Karl Bragason, píanó. Und-
irleikari á píanó: Anna Guðný Guð-
mundsdóttir.
Vortónleikar
í LHÍ
Hafnarborg
Tveimur sýningum lýkur í Hafn-
arborg á mánudag: Úr vinnustofu
Louisu Matthíasdóttur og Með lífs-
marki, sýning á verkum Hlífar Ás-
grímsdóttur og Ólafar Oddgeirsdótt-
ur.
Opið alla daga nema þriðjudaga
frá kl. 11–17.
Sýningum lýkur