Morgunblaðið - 13.04.2003, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 13. APRÍL 2003 MORGUNBLAÐIÐ
JÓN Bogason er einn af athygl-isverðustu náttúrufræðingumhér á landi. Hann er þó ekkilærður í háskóla heldur hefur
hann aflað sér víðtækrar þekk-
ingar sinnar af bókum og með eigin
rannsóknum. Jón vann mestan hluta
ævi sinnar sem sjómaður og sem
rannsóknarmaður hjá Hafrann-
sóknastofnun, en er nú kominn á eft-
irlaun. Hann situr þó ekki auðum
höndum heldur er hann með litla
vinnustofu heima hjá sér þar sem
hann situr daglangt við smásjána og
greinir örlítil sjávardýr sem hann
svo teiknar upp af mikilli nákvæmni.
Jón er afar yfirlætislaus maður og
lítið fyrir að tjá sig á opinberum vett-
vangi en féllst að lokum á að segja
blaðamanni undan og ofan af ævi
sinni og störfum.
„Þegar ég fæddist var ég svo veik-
burða að mér var vart hugað líf og
var ég þess vegna skírður skemmri
skírn. Móðir mín var illa haldin af
sykursýki auk þess sem nýbúið var
að skera hana upp við gallsteinum
svo hún gat illa annast um mig í
fyrstu. En þá kom til skjalanna góð
kona og tók mig að sér. Hún hét Guð-
laug Fjeldsted og var hjúkrunar-
kona að mennt. Ég held að ég eigi
henni líf mitt að launa. Þegar ég tók
fyrstu tönnina gaf þessi kona mér
kuðung ættaðan frá Filippseyjum.
Lambis lambis er latneska heitið á
honum. Þannig kuðungar voru ekki á
hverju strái í þá daga. Hvort kuð-
ungurinn hefur skipt einhverju máli
um það sem síðar varð veit ég ekki
en ég varðveitti hann vel og nú á son-
ur minn hann.“
Jón fæddist í Flatey á Breiðafirði
hinn 9. apríl árið 1923 og ólst þar
upp. Foreldrar hans voru Bogi Guð-
mundsson og Sigurborg Ólafsdóttir.
Sigurborg var innfæddur Flateying-
ur, en Bogi kom til Flateyjar um tví-
tugt til að læra trésmíði. Hann vann
meira og minna við þá iðn alla sína
tíð þó að kaupmennska hafi verið að-
alstarf hans. Hann byrjaði verslun-
arrekstur árið 1908 í einu herbergi
en byggði skömmu síðar Bogabúð og
rak þar verslun til 1962. Árið 1936
keypti hann Vertshúsið af Magnúsi
Magnússyni „vert“ en hjá honum
hafði Bogi lært smíðar. Þar ráku for-
eldrar Jóns hótel og greiðasölu í tíu
ár. Þau eignuðust 11 börn og er Jón
yngstur.
„Við krakkarnir hjálpuðum til eft-
ir því sem aldur og geta leyfði en
höfðum samt nógan tíma til að leika
okkur. Ég fékk ungur mikinn áhuga
á öllu í náttúrunni og fuglar urðu
mér snemma hugleiknir. Ég var ekki
gamall þegar ég þekkti allar fugla-
tegundirnar 24 sem verpa í Flatey
og hvar hver einasti fugl verpti. Ann-
ars var það sama hvert lífið var, ég
hafði áhuga á því öllu. Fjaran var
auðvitað gullnáma fyrir mig. Þar var
alltaf eitthvað nýtt að finna enda
heillaði hún mig mest af öllu. Ég
undi þar tímunum saman, gáði undir
steina, gróf í sandinn og safnaði
pöddum og öðrum smádýrum. Ég
var kallaður fjörulalli og pöddutelj-
ari og ekki að ástæðulausu. En það
þýddi lítið að spyrja fullorðna fólkið
um náttúruna, t.d. um nöfn á dýrum
smáum og stórum. Fólk vissi ekki
mikið og fáir, ef nokkrir, höfðu svip-
aðan áhuga á náttúrunni og ég. Ekki
gat ég heldur leitað í bókum þar sem
engar bækur um náttúrufræði voru
til í þorpinu. Mér gekk því illa að fá
nöfn á öll þessi dýr sem mér þóttu
svo merkileg. Fjörugrúskið mitt á
unga aldri kom sér þó vel þegar ég
fór síðar að safna skipulega sjávar-
dýrum. Þá gat ég gengið að hverri
tegund þar sem hún átti heima því ég
var búinn að afla mér vitneskju um
það fyrir löngu í fjörunni heima í
Flatey.“
Sjómennskan
Þótt áhugi Jóns á náttúrunni hafi
kviknað strax á unga aldri kom hon-
um aldrei til hugar að læra neitt í því
sambandi, verða t.d. náttúrufræð-
ingur.
„Ég ætlaði mér alltaf að verða sjó-
maður, áhuginn beindist frá fyrstu
tíð að sjónum. Mér kom aldrei til
hugar að ég hefði svo miklar gáfur að
mér hentaði langskólanám. Ég var
13 ára þegar ég var fyrst ráðinn á
skip upp á kaup. Ég var sá eini af há-
setunum sem var ráðinn þannig en
hinir voru allir upp á hlut. Það var
pabbi sem fékk þessu framgengt,
hann var oft býsna ákveðinn hann
pabbi. Ég var með eindæmum fisk-
inn eins og oftast og var næsthæstur
en það voru 18 manns í áhöfninni. Af
einhverjum dularfullum ástæðum
kom upp lús í skipinu rétt áður en við
komum heim. Mamma aflúsaði mig
niðri í Pakkhúsi. Hún klæddi mig úr
hverri spjör, þvoði mér hátt og lágt
og sauð öll fötin mín í stórum potti.
Þannig endaði nú þetta ævintýri.“
Jón hefur margoft lent í hrakn-
ingum á 30 ára sjómennskuferli sín-
um og segir hann það mestu furðu að
hann skuli enn vera á lífi.
„Það var um sumarið 1937 að við
fórum í róður, ég og Yngvi heitinn
bróðir minn og maður að nafni Ólaf-
ur Guðmundsson. Ég var búinn að
útbúa færið mitt þannig að í stað
þess að hafa einn krók á færinu var
ég búinn að setja svokallaðan heilás
á færið, er með tvo króka á því. Ég
var búinn að frétta það að Færeying-
ar notuðu mikið svona króka, en að
Íslendingum væri illa við þetta. En
kostirnir komu fljótt í ljós þegar við
fórum að renna færunum. Þá dreg
ég alltaf tvo fiska þegar þeir draga
einn. Þeir bölva og ragna og Ólafur
segir að þetta hljóti að vita á eitthvað
illt. Svo um kvöldið þegar við ætlum
að fara heim þá fer vélin ekki í gang.
Og auðvitað er þessu kennt um, að
ég hafi verið þarna með færi með
tveimur krókum. Við verðum því að
hífa upp segl og reyna að krusa á
heimleiðinni.
Það var orðið svo hvasst að við
höfðum ekkert á móti straumi og
vindi. Eftir mikinn hrakning náðum
við að lokum landi á Flötuflögu sem
er lítið sker og festum þar bátinn.
Þarna var mikið af Svartbakseggj-
um og þar sem við vorum orðnir
svangir suðum við okkur nokkur en
þegar við tókum skurnina utan af
sáum við að þau voru þau öll svo ung-
uð að við gátum ekki borðað þau. Við
lágum þarna á skerinu yfir nóttina
og alltaf þyngdi vindinn. Um morg-
uninn héldum við aftur á stað en það
gekk illa og við hröktumst að Haga-
drápsskeri. Við ætluðum að ganga
upp á skerið og svipast um en þá var
vindurinn orðinn það mikill að við
gátum ekki staðið uppréttir heldur
urðum að skríða á fjórum fótum.
Okkur fannst eins og við heyrðum í
bát enda voru tólf bátar að leita að
okkur frá Ólafsvík, Stykkishólmi og
Flatey. Við lágum þarna á skerinu
um nóttina og biðum af okkur storm-
inn en það fór ekkert illa um okkur.
Daginn eftir var eitthvað aðeins
farið að lægja og þá var stefnan tekin
á Haga á Barðaströnd. Þegar við
komum upp að lendingunni á Haga
þá stendur fjöldinn allur af fólki
þarna í fjörunni. Við vorum að hugsa
um að snúa við því okkur þótti svo
mikil skömm að þessu. En við sigld-
um þarna upp í sandinn og þá komu
menn í vöðlum á móti okkur og settu
bátinn hátt upp í fjöru með okkur og
aflann innanborðs. Þar biðu konur
með teppi, hitapoka og hitabrúsa.
Svo tók hreppstjórinn á móti okkur
og það var eins og við værum heimtir
úr helju. Okkur fannst tilstandið
næstum of mikið af því að við höfðum
aldrei verið í neinni raunverulegri
hættu að okkur fannst. Um kvöldið
kom flóabáturinn Konráð upp að
Haga að sækja okkur og heima í
Flatey urðu auðvitað miklir fagnað-
arfundir. Við höfðum verið taldir af.
Menn voru vissir um að það gæti
engin trilla verið uppistandandi í
svona vondu veðri eins og var. En við
vorum hinir hressustu og daginn eft-
ir vorum við meira að segja komnir í
Bjarkarlund á ball.
Ég var ekki feigur
Það var um haustið 1942 að Gísli
Jónsson, fyrrum alþingismaður,
kemur til okkar í Vertshúsið heima í
Flatey. Gísli var útgerðarmaður og
gerði m.a. út línuveiðarann Þormóð.
Ég hafði heyrt að hann vantaði mann
á skipið en var of feiminn til þess að
geta talað við svona háttsettan mann
og bað því mömmu um að tala við
hann fyrir mig. Hann tók því vel en
sagði að hann kynni betur við að ég
nefndi þetta við hann sjálfur.
Gísli biður mig að flytja sig upp á
Haga á Barðaströnd, ég geri það og
tek góðan kunningja minn með. Er
við höfum siglt litla stund segi ég
þessum vini mínum frá því að að ég
sé sama sem búinn að fá pláss á línu-
veiðaranum Þormóði. Ég bið hann að
taka við stýrinu því ég ætli að fara
fram og nefna þetta við Gísla. Ég fer
niður í lúkar og ætla að fara að
stynja upp erindinu en get það ekki
með nokkru móti. Ég fer aftur upp
heldur svekktur og skil ekkert í því
að hafa ekki getað stunið þessu upp.
Við höldum áfram og ég geri tvær til-
raunir enn til að tala við Gísla en allt
fer á sama veg. Vinur minn ákveður
að reyna, er þar í tvær til þrjár mín-
útur, kemur aftur skælbrosandi og
segist sjálfur vera búinn að fá pláss-
ið. Línuveiðarinn Þormóður fórst í
fyrstu ferðinni sem þessi vinur minn
fór með honum.“
Myndlistin
Jón hefur fengist þó nokkuð við
myndlist um ævina og ekki kemur á
óvart að myndefni hans tengist yf-
irleitt sjónum á einhvern hátt. Hann
stundaði nám við Handíða- og mynd-
listaskóla Íslands veturinn 1946–47
og tók þátt í nokkrum málverkasýn-
ingum. Þekktasta málverk hans
gerði hann þó áður hann hóf mynd-
listarnám. Það ber nafnið Heimkoma
víkingsins og ljósmynd af því verki
var forsíðumynd á Afmælisriti Haf-
rannsóknastofnunar 1987. Auk þess
var hún fjölrituð í 1.000 eintökum og
hefur farið víða um heim.
„Ég hafði alltaf gaman af að
teikna. Þegar ég og einn kunningi
minn í Flatey heyrðum auglýsta sýn-
ingu fyrir frístundamálara fórum við
út í það að mála sitthvora myndina.
Hann málaði mynd af Bakkabræðr-
um, mjög skemmtileg mynd og ég
málaði Heimkomu víkingsins. Ég
fékk hugmyndina að myndefninu
þegar ég var staddur á bryggju einni
og ungur maður í bát sem var að
leggjast að bryggjunni kastar festi
til mín. Ég festi hana en rétt í því
kemur ung kona og stansar við hlið
mér. Maðurinn stekkur upp úr bátn-
um og faðmar stúlkuna að sér. Ég sá
þarna fyrir mér myndefnið, sjómann
að færa björg í bú handa elskunni
sinni. Ég fékk síðan að fara inn í
Handíða- og myndlistaskólann
vegna þess að kennararnir þar vissu
ekki hvernig ég hefði eiginlega farið
að því að mála þessa mynd. En ég
var þá búinn að mála margar fleiri
myndir.
„Ég var kallaður fjörul
Morgunblaðið/Kristinn
„Ég ætlaði mér alltaf að verða sjómaður, áhuginn beindist frá fyrstu tíð að sjónum,“ segir Jón Bogason. „Mér kom aldrei
til hugar að ég hefði svo miklar gáfur að mér hentaði langskólanám.“
Hann hefur hlotið marg-
víslegar viðurkenningar fyr-
ir þrotlausa söfnun sína á
smáum sjávardýrum við Ís-
landsmið og hefur m.a.
fundið tegundir dýra sem
áður voru óþekktar og eina
sem talin var útdauð fyrir
350 milljónum ára.
Berglind Björk Halldórs-
dóttir ræddi við Jón Boga-
son, fyrrverandi sjómann og
starfsmann Hafrann-
sóknastofnunar, um líf hans
og störf, sjómennskuna og
söfnunaráráttuna.
Heimkoma víkingsins. Myndin varð þess valdandi að Jón fékk inngöngu í
Handíða- og myndlistaskólann.