Morgunblaðið - 09.01.2005, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 9. JANÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
S
tefán Baldursson átti að baki langan
feril í leikhúsinu áður en hann sótti
um stöðu þjóðleikússtjóra fyrir fjór-
tán árum. Hann var leikhússtjóri hjá
Leikfélagi Reykajvíkur í Iðnó um
sjö ára skeið, og eftir það tók hann að sér leik-
stjórn víða, bæði hér heima, en þó enn meira er-
lendis, á Norðurlöndunum og í Ameríku. „Ég
fór á milli landa og setti upp sýningar; stöku
sinnum hér heima líka, - fín verkefni í góðum
leikhúsum og þetta var afskaplega skemmti-
legt.“
Stefán Baldursson er sestur hjá mér, til að
ræða um feril sinn í leikhúsinu, á þeim tímamót-
um þegar hann lætur af störfum þjóðleik-
hússtjóra. Við byrjum nokkrum árum „fyrir
Þjóðleikhús“, þar sem Stefán starfar sjálfstætt
að leikstjórn, og eyðir mestum tíma sínum í leik-
húsum utanlands.
„Fjölskylda mín var hins vegar hér heima,
eiginkona og tvö börn, og þetta voru stundum
langar fjarvistir. Þegar starf þjóðleikhússstjóra
var auglýst, fannst mér það vera ákveðin ögrun.
Mig langaði að rífa leikhúsið upp, eins og alltaf
gerist við leikhússtjóraskipti. Ég sótti um og
fékk stöðuna eftir að þjóðleikhúsráð mælti ein-
róma með mér.“
Hvaða væntingar hafðirðu til starfsins?
„Maður veit aldrei fyrirfram hvernig hægt
verður að spila úr hlutunum. Mig langaði til að
breyta ímynd leikhússins frá því sem verið
hafði, höfða meira til ungs fólks og ná því inn í
leikhúsið. Ég byrjaði á því að gera breytingar á
leikarahópnum. Ég sagði upp sex leikurum og
tveimur leikstjórum við húsið. Þegar ég tók við
var aldurssamsetning leikara Þjóðleikhússins
mjög sérkennileg. Yngsti fastráðni leikarinn var
35 ára og ég vildi breyta þessu. Ég réði sex
kornunga leikara að húsinu og tefldi þeim mjög
meðvitað fram á næstu árum í burðarhlut-
verkum. Þetta eru leikarar sem hafa þroskast
og þróast hjá okkur og síðar meir einnig annars
staðar, og eru í dag meðal okkar fremstu leik-
ara. Í þessum hópi voru Ingvar Sigurðsson,
Baltasar Kormákur, Edda Heiðrún Backman,
Ólafía Hrönn Jónsdóttir, Halldóra Björnsdóttir
og fleiri, og fljótlega bættust við Hilmir Snær
Guðnason, Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir. Í
minni tíð í Þjóðleikhúsinu hefur alltaf verið mik-
il endurnýjun í leikarahópnum, og síðar bættust
við leikarar eins og Stefán Karl Stefánsson,
Rúnar Freyr Gíslason og Brynhildur Guðjóns-
dóttir. Eru þetta þó bara örfá nöfn af mörgum.
Þegar ég lít um öxl, sé ég að eftir þessi fjórtán
ár, eru bara tólf leikarar í 30 manna hópi fast-
ráðinna leikara, sem störfuðu við Þjóðleikhúsið
þegar ég byrjaði. Auðvitað þó aðallega vegna
þess að fólk hefur elst upp úr hópnum.
Breytingarnar ollu talsverðu fjaðrafoki, enda
slíkar breytingar nýmæli þá, en þær skiluðu sér
og báru þann árangur sem ég hafði stefnt að. Á
fyrstu misserunum fengum við mikið af ungu
fólki í leikhúsið; fólki sem vildi koma og sjá
þessa ungu leikara.
Aðsóknin að Leiklistarskólanum jókst líka,
og ég tengi það þessum breytingum. Í verkefna-
vali lögðum við mikla áherslu á verkefni sem
höfðuðu ekki síður til ungs fólks en þeirra eldri.
Þó er skoðun mín sú að það sé hættulegt að
tengja verkefnaval ákveðnum markhópum. Góð
leiksýning á að höfða til allra aldursflokka.
Ég skipti líka um fastráðna leikstjóra, réði
Þórhildi Þorleifsdóttur og Guðjón Pedersen á
fastan samning og síðan hafa þessir leik-
stjórasamningar verið hreyfanlegir, ég hef skipt
um á tveggja, þriggja ára fresti.
Aðrar breytingar sem ég gerði í upphafi
starfs míns í Þjóðleikhúsinu voru að koma upp
þriðja leiksviðinu. Við vorum áður með stóra
sviðið og litla sviðið, en ég lét breyta gamla
smíðaverkstæðinu í leikrými, og það var tekið í
notkun með leikgerð Hávars Sigurjónssonar á
sögu Vigdísar Grímsdóttur, Ég heiti Ísbjörg, ég
er ljón. Á þessum árum hefur þetta rými verið
notað á margvíslegan hátt og margar af okkar
athyglisverðustu og vinsælustu sýningum verið
á Smíðaverkstæðinu; bæði á nýjum íslenskum
verkum og erlendum verkum.“
Öll þjóðin elskar þetta hús
Hugsaðirðu mikið um það hvaða hlutverki þér
fyndist leikhúsið ætti að gegna fyrir þjóðina og
hvað þjóðin vildi sjá í sínu leikhúsi?
„Jú, auðvitað hugsar maður sífellt um það í
þessu starfi. Þjóðleikhúsið var stofnað í kjölfar
lýðveldisstofnunarinnar og var ákveðin sjálf-
stæðisyfirlýsing í okkar menningarmálum. Yf-
irvöld hafa borið gæfu til að halda leikhúsinu í
forystu. Ég hef alla tíð átt mjög góð samskipti
við menntamálaráðherrana, fimm talsins, lengst
af Björn Bjarnason, sem sýndi leikhúsinu mik-
inn áhuga og sótti það stíft ekki síður en nú Þor-
gerður Katrín Gunnarsdóttir. Þá var ein-
staklega ánægjulegt að starfa með þeim tveim
formönnum þjóðleikhúsráðs, sem hafa verið í
forsvari í minni tíð, þeim Þuríði Pálsdóttur og
Matthíasi Johannessen.
Þjóðleikhúsið nýtur ákveðinna forréttinda
hvað fjárveitingar snertir, vegna þess að það er
ríkisleikhús.
Það skiptir gríðarlega miklu máli hvernig
spilað er úr hlutunum og hvernig unnið er í leik-
húsinu. Þjóðleikhúsið hefur alla tíð verið alþýðu-
leikhús.
Öll þjóðin hefur sótt þangað og elskar þetta
hús. Hún lætur sig miklu varða hvað gert er í
Þjóðleikhúsinu. Við verðum að sinna þeirri
skyldu að reyna að höfða til sem flestra án þess
að festast í of einhæfu verkefnavali. Það er stöð-
ugt markmið að gera æ meiri kröfur til áhorf-
enda, og það finnst mér hafi tekist. Áhorfendur
eru kröfuharðari og vandlátari en þeir voru áð-
ur fyrr.
Við höfum ákveðnum skyldum að gegna og
okkur er markaður ákveðinn lagalegur rammi,
eins og að efla íslenska leikritun, sýna klassísk
verk, óperur og söngleiki og fleira. En innan
þessa ramma hefur forysta leikhússins verið al-
gjörlega frjáls og sjálfráð um verkefnaval. Eitt
það skemmtilegasta í starfi þjóðleikhússstjóra
eru einmitt vangaveltur og umræður um verk-
efnavalið. Auk leiklistarráðunautar hússins,
sem hin síðari ár hefur verið Melkorka Tekla
Ólafsdóttir, starfar nefnd,valin af listafólki
hússins, með leikhússstjóra að verkefnavalinu.
Ég hef oft sagt að þetta sé skemmtilegasta
nefndin í húsinu, því þar fara fram umræður um
það sem mestu máli skiptir, - hvað við viljum
sýna hverju sinni og hvers vegna. Öll verk þurfa
að eiga erindi við áhorfendur og helst að hafa
ákveðið skemmtigildi líka.
Leikhúsið er að mínu mati mikil uppeldis-
stofnun, og við sem höfum kosið að helga líf okk-
ar leikhúsinu, tökum það starf mjög alvarlega.
Leikhúsið er mannræktarstöð. Þess vegna er
hugurinn stöðugt við það sem við erum að bjóða
áhorfendum uppá. Við erum sannfærð um að
leikhúsið skipti máli, hafi áhrif og geti fengið
fólk til að skoða sjálft sig og aðra í nýju sam-
hengi.“
Frumleg og nútímaleg klassík
Er það æskilegt að þjóðleikhús sinni þessum
margþættu skyldum, eða ætti leikhússstjóri að
hafa meiri áhrif á listræna stefnu þess?
„Leikhússstjórinn er sá sem mótar listræna
stefnu leikhússins og stefnumörkun felst í því,
hvaða fólk hann velur til starfa og hvaða verk-
efni eru sýnd.
Eitt af því sem áunnist hefur á þessum árum
er að færa klassísku verkin nær okkur með sýn-
ingum sem hafa verið frumlegar, aðgengilegar
og nútímalegar. Þetta á við bæði um íslensk og
erlend klassísk verk. Nánast undantekn-
ingalaust hafa þessar sýningar orðið með fersk-
ustu og frumlegustu sýningum leikhússins:
spennandi og framsækið nútímaleikhús.
Ég hef sett leikarann í öndvegi; - hann er lyk-
ilmaðurinn í leikhúsinu. Auðvitað skipta allir
aðrir máli líka en þegar upp er staðið stendur
leikarinn með ábyrgðina á sviðinu. Leikhúsinu
ber skyld til að þroska Leikarann, ég segi
stundum að það verði að rækta sína leikara - án
þess að það misskiljist. Þeir sem á annað borð
hafa verið ráðnir í fasta vinnu hafa fengið mikil
og spennandi tækifæri. Við erum líka alltaf með
stóran hóp lausráðinna leikara sem ráðnir eru í
ákveðin verkefni.
Í leikstjórn hef ég lagt áherslu á að ráða af og
til spennandi erlenda leikstjóra, sem geta komið
með eitthvað nýtt til okkar og kennt okkur nýj-
ar aðferðir. Þetta hafa verið mjög gefandi heim-
sóknir. Einna merkast af því hefur verið sam-
starf okkar við Litháen og Rimas Tuminas, einn
eftirsóttasta leikstjóra Evrópu, sem hefur kom-
ið hingað aftur og aftur af því að honum finnst
leikararnir okkar frábærlega viljugir, djarfir og
hæfileikaríkir.
Einhverjir þeir bestu í Evrópu, hefur hann
haldið fram. Hann hefur skapað hér gríðarlega
spennandi sýningar og haft mikil áhrif á ís-
lenskt leikhúsfólk.
Ég hef haft það fyrir reglu að taka inn nýja
leikstjóra - að minnsta kosti einn á ári, sem ekki
hafa leikstýrt áður við leikhúsið. Á þessum fjór-
tán árum hafa 22 leikstjórar leikstýrt í fyrsta
sinn í Þjóðleikhúsinu. Það sem er athyglisvert,
að meiri hluti þessara leikstjóra eru konur, eða
tólf. Við eigum orðið mikið af góðum leik-
stjórum.
Í rauninni getur sérhver leikhússtjóri ráðið
áherslum og það hlýtur alltaf að gerast að það
verði áherslubreytingar við leikhússstjóra-
skipti. Starf leikhússstjórans felst bæði í því að
vera listrænn leiðtogi og forstjóri fyrirtækisins,
því við Þjóðleikhúsið starfar mikill fjöldi manns;
um 250 manns að staðaldri, og sum árin geta
verið allt að fimmhundruð manns á launaskrá,
þegar við erum með stór verk eins og óperur í
sýningu. Leikhússstjórinn hefur auðvitað ýmsa
sér við hlið, eins og framkvæmda- og fjár-
málastjóra, með mér hefur allan tímann starfað
Guðrún Guðmundsdóttir, sem ég réði til hússins
strax og ég tók við - og svo auðvitað ýmis innan-
hússráð og -nefndir. Þetta er sem sé tvíþætt
starf: rekstrarlega ábyrgðin annars vegar og
hins vegar listræna ábyrgðin. Ég leyni því ekk-
ert að listræni þátturinn er mér hjartfólgnari
enda er þar mitt sérsvið. Það sem skiptir máli
þegar upp er staðið, er það sem við sýnum
áhorfandanum á sviðinu - að þeim endapunkti
stefnir allt okkar starf.
Leikhússtjórastarfið er gríðarlega umfangs-
mikið og ábyrgðarmikið starf. Það getur verið
mjög erilssamt, en það alveg afspyrnu skemmti-
legt. Þótt vinnuferli verkefnanna sé svipað, fel-
ur hvert nýtt verkefni í sér nýja ögrun og áskor-
un, hvort heldur það er tvö þúsund ára gamalt
eða skrifað í gær.“
Tíð kassastykkjanna liðin
Þú sagðir að áhorfendur væru orðnir kröfu-
harðari. Finnst þér þú hafa séð breytingar á
áhorfendahópnum á þessum tíma?
„Það er erfitt að átta sig á því meðan ekki
hafa verið gerðar tölfræðilegar úttektir á því.
Mér finnst hann þó ánægjulega blandaður í
aldri. Það sem ég vísaði til hér að framan varð-
andi kröfurnar, er að áður fyrr var stundum
gripið til léttari verkefna, svokallaðra kassa-
stykkja - farsa og gamanleikja - sem áttu að
tryggja aðsóknina. Þetta á ekki lengur við, - í
það minnsta ekki í Þjóðleikhúsinu. Það hefur að
vísu komið fyrir að við setjum upp farsa, enda
spennandi formglíma, líka fyrir listamenn húss-
ins að takast á við slík verk, en það er alls ekki
lengur gefið að áhorfendur vilji sjá slík verk
frekar en önnur. Þeir vilja alveg eins sjá Shake-
speare eða dramatísk, íslensk eða erlend verk.
Margar af vinsælustu sýningum síðari ára hafa
verið hádramatísk átakaverk.
Við teljum okkur trú um að hægt og bítandi
séum við að ala þjóðina upp í leiklist, án þess að í
því felist nokkurt yfirlæti. Það er okkar skylda
að gera áhorfendur kröfuharða og kenna þeim
að meta góða leiklist. Stundum vita áhorfendur
ekki hvað þeir vilja sjá, fyrr en þeir sjá það. Það
getur verið að verkefni sem virðist ekki aðlað-
andi í fyrstu, reynist svo vera einmitt það sem
fólk vildi og hafði mikla ánægju af að sjá.“
Kanntu skýringar á þessu? Það er svo oft tal-
að um að almenningur vilji ekki sjá neitt annað
en léttmeti.
„Ég held að hluti af skýringunni geti verið sá
að síðasta aldarfjórðunginn og ríflega það,
höfum við búið við sjónvarp. Þar eru daglega
sýndir gaman- og grínþættir, og kannski fær
þjóðin sig metta af þess konar efni í sjónvarpi
og vill sjá annars konar verk þegar hún fer í
leikhús.“
En hvað með verkefnavalið? Hvaða sýningar
Þjóðleikhúsið er forystuafl
Stefán Baldursson lét um
áramót af störfum þjóðleik-
hússtjóra eftir 14 ára starf.
Bergþóra Jónsdóttir settist
niður með Stefáni til að
ræða um feril hans þar.
Morgunblaðið/Þorkell
Stefán Baldursson: „Við erum sannfærð um að leikhúsið skipti máli, hafi áhrif og geti fengið fólk til að skoða sjálft sig og aðra í nýju samhengi.“