Morgunblaðið - 09.01.2005, Blaðsíða 30
30 SUNNUDAGUR 9. JANÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
íslenzkrar tungu“ sem út kom 1924.
Báðar bækurnar mikilsvert innlegg í
íslenzka menningarumræðu, önnur
rituð af hámenntuðum lærdóms-
manni. En að baki hinnar mikil og
hugnæm saga af holdsveikum og
ólæsum bóndasyni frá Brimilsvöllum
á Snæfellsnesi, sem reis upp af
sjúkrabeði eftir að Harriet Kjær, yf-
irhjúkrunarkona Holdveikraspít-
alans á Laugarnesi, kenndi honum að
lesa og fékk í kjölfarið brennandi
áhuga á íslenzku máli. Sigurður
Kristófer leggur út af bókinni með
því að vitna í speki Pýþagórasar er
hann mælti „Getan býr í grennd við
nauðsyn“, hittir þar jafnframt nagl-
ann á höfuðið um sig sjálfan, því
grunnur að úrskerandi árangri er
hvati til verka, ást og áhugi á viðfang-
inu. Í báðum tilvikum um að ræða
lofsverða viðleitni til að rótfesta jarð-
bundna hámenningu, annars vegar af
vettvangi sjónarheimsins hins vegar
málkenndar og málhefðar. Skiptir
litlu hvort menn séu jafnaðarlega
sammála í fræðunum og að sitthvað
kunni að hafa úrelst eða beinlínis ver-
ið rangt, þögnin um slík tímamótarit í
hæsta máta ámælisverð, hér skiptir
samræðan, díalógan, öllu. Sigurði
Kristófer var þannig vel ljóst, að gall-
ar ýmsir myndu vera á verki sínu
eins og hann orðar það sjálfur í upp-
hafsspjalli sem hann nefnir Tildrög
og tilgangur. Segir jafnframt; „að
mjög væri líklegt, að þeir hefðu orðið
færri, ef ritið hefði legið lengi í salti,“
sem svo er kallað. Svo væri annað.
Hér er ný fræðigrein, er fleiri en einn
þurfa að efla, ef hún á að komast til
vegs og virðingar.
Ekki nóg með skammsýnieftirkomendanna í báðumtilvikum, heldur er bókGuðmundar, „Úr sjón-
arheimi“, að engu getið í Íslenzku al-
fræðibókinni, er upp eru talin helstu
rit hans. Þá er Sigurðar að engu getið
í henni, þó mun sálmur hans Drottinn
vakir, Drottinn vakir …, einn hinn
þekktasti á landi hér, fáir oftar
sungnir við jarðarfarir, sjálf bókin
nánast goðsögn í þröngum hópi og
loks endurútgefin af forlaginu Dögun
fyrir nokkrum árum, en í takmörk-
uðu upplagi sem er bókaþjóðinni til
lítils álitsauka. Ekki er upphaf for-
spjalls höfundarins lakara en þar
vitnar hann í Einar Benediktsson:
„Að haga svo orði að máls verði
minnst, var metnaður norrænn, fyrst
og hinst.“
Sigurður Kristófer lýkur forspjall-
inu orðrétt: „Íslendingar eiga fegra
ljóðmál en flestar aðrar þjóðir. Rit-
mál þeirra var fegra í fornöld. Fyrir
þá sök geymdust ritverk þeirra og
jafnvel þau, er máttu heita formæl-
endur átrúnaðar þess, er var útlægur
ger. Var sem listin héldi hlífiskildi yf-
ir þeim, svo að jafnvel klerkar margir
og kennimenn höfðu miklar mætur á
þeim.
Íslenzkar bókmenntir báru af öðr-
um í fornöld um orðsnilld. En fram-
faraleiðin liggur ekki aðeins að hæl-
um feðra vorra, heldur fyrir tær
þeim. Íslenzkum höfundum ölnum
sem óbornum, er skylt að kosta
megins og keppa að því, að íslenzkar
bókmenntir beri af öðrum um málfar
á komandi tímum. Munu þá verkin
niðja skipa bekk með verkum feðra.
Þá mun listin halda vörð um þau.
Hún mun gera þau vinsæl og gæta
þess, að þau falli ekki í gleymsku,
þótt ár og aldir líði …“
– Mér þótti rétt að minna á þetta á
nýju ári í ljósi umræðu um gildi
menntunar, við bætist að á tímum ör-
tölva, ógnarhraða og öfgafullrar nýj-
ungagirni var fortíðinni vikið til hlið-
ar, var orðin sem holur skurn
jarðarmöttulsins að bresta undan
fargi. Þó öll teikn á lofti að sá möttull
sé að styrkjast, fortíðin að rísa upp af
öskustó og einmitt fyrir tilstuðlan
enn meiri hátækni. Um leið er sem
margur skynji í auknum mæli hætt-
una samfara nákaldri tækninni, geri
sér æ ljósari grein fyrir því að skyn-
færi og tilfinningar eru að gefa eftir,
sljóvgast. Það hefur aftur leitt til
þess að þeir hafa snúið vörn í sókn og
í vaxandi mæli hefur kastljósinu ver-
ið beint að fortíðinni á und-
angengnum árum, ekki fyrir fortíð-
arþrá heldur brýna nauðsyn. Einkum
vegna nýrra uppgötvana um allífið,
afstæði hlutanna, hvað sé fram og
hvað aftur, kalda atómið. Blasir
sömuleiðis við í líf- og dýraríkinu, að
með tæknivæðingu í búskap-
arháttum ágengi á vistkerfið og
ómanneskjulegri fjöldaframleiðslu
hafa sprottið upp áður óþekkt og ill-
víg mein. Einkum í skepnum til
manneldis sem eðlilega hefur orðið til
þess að í vaxandi mæli er farið að
beina sjónum að lífrænum fram-
leiðsluháttum.Um leið gera menn sér
ljósa grein fyrir nauðsyn þess að fara
mýkri höndum um náttúrusköpin allt
um kring, í raun lífsspursmál fyrir
niðja okkar, nýja gesti á hóteli jörð.
Fulljóst að Íslendingar hafaallt frá fullveldisárinu 1918gróflega vanrækt atriðisjónarheimsins í mennta-
kerfinu, þau minna metin en skyldi,
sýnu alvarlegast að lítil breyting varð
á við lýðveldistökuna 1944. Einnig að
skóli sem stofnaður var til að bæta
hér úr hökti lengstum á horriminni,
og í stað þess að verða sjálfstæð
stofnun og á breiðum grunni rismikið
þak á allri sjónmenntafræðslu á land-
inu var hann settur undir almenna
skólakerfið og á endanum þurrkaður
út. Áratuga sjálfstæð uppbygging og
rannsóknarstarfsemi á grunn-
atriðum sjónarheimsins og handíðum
hvers konar á æðri stigum ýtt út af
borðinu, til hags fyrir innflutning á
eins konar alþjóðlegum staðli í þeim
efnum. Mönnum sést hér yfir að sjón-
arheimurinn ber í sér grunnatriði
málkenndar, án vitundar og sam-
semdar um hann engin tungumál.
Landnámsmennirnir jafnt Papar
sem Víkingar báru með sér ríka arf-
leifð sjónarheimsins, bókmenntir síst
af öllu sjálfsprottið og eingetið fyr-
irbæri. Þeim markverðari handverk,
rismeiri listir og arkitektúr því fjöl-
þættari og ríkari málkennd eins og
hver og einn getur gengið úr skugga
um með því að rýna í mannkynssög-
una. Þetta gera þjóðirnar allt um
kring sér ljósa grein fyrir er svo er
komið, og ég lengi hamrað á í skrifum
mínum, söfn og listamiðstöðvar hafa
risið og rísa upp um víðan völl, ekki
þó í þeim tilgangi að auglýsa vörur
eða laða að ferðamenn heldur til við-
Frá sjónarheimi
Guðmundur Finnbogason, sálfræð-
ingur, prófessor og háskólarektor
(1873–1944).
Teikning af Sigurði Kristófer Pét-
urssyni rithöfundi (1885–1925).
Höfundur ókunnur.
U
ndanfarið hef ég
verið að fletta í
hinu stórmerka
riti Frá sjón-
arheimi eftir
Guðmund Finn-
bogason, sál-
fræðing, prófessor, háskólarektor og
landsbókavörð (1875–1944), sem út
kom 1918!
Tel ríka ástæðu til að nota hér upp-
hrópunarmerki sem ég reyni þó alla-
jafna að fara sparlega með, ritið ein-
stakt í sinni röð og hefði átt að ýta við
mönnum varðandi þessa mikilsverðu
hlið menntunargrunnsins. Bókin sú
fyrsta sinnar tegundar hér á landi og
hefur að ég best
veit ekki verið
endurútgefin né
aðrar af líku tagi
sem eru mikil
býsn, stór og af-
drifarík brotalöm
á mennt-
unarkerfinu.
Bókin hefst á skilgreiningu á hugtök-
unum, lárétt, lóðrétt og skálhallt,
einnig þróunarsögunni og sjálfsþótt-
anum, vitnar Guðmundur þar í fræg
orð gríska spekingsins Protagorasar
sem uppi var á fimmtu öld f.Kr., „að
maðurinn væri mælikvarði allra
hluta.“ Enn þann dag í dag getur
enginn hnikað því að maðurinn mæli
allt við sjálfan sig,að hver og einn
meti umheiminn samkvæmt því
hvernig tilvistin kemur honum fyrir
sjónir. Þar næst koma skilgreiningar
á ýmsum fyrirbærum sjónarheims-
ins, svo sem tvíhorfi og jafnvægi,
gullinsniði, einföldum myndum
(grunnformum og háttbundnum end-
urtekningum), litum, áhrifum lita,
fjarvídd almennt og fjarvídd í mál-
verkum, ljósi og litum í málverkum
og loks tekur hann sjálft fegurð-
arhugtakið til meðferðar og kemur
þar víða við.
Annað fágæti af skyldum meiði
sem hefði átt að gefa meiri gaum í
uppeldismálum er einnegin bók hins
sjálfmenntaða Sigurðar Kristófers
Péturssonar (1882–1925) „Hrynjandi
SJÓN-
SPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragi@internet.is
„ÞAÐ er erfiðara að bera ábyrgð á tónleikum
aleinn en að spila með öðrum,“ segir Víkingur
Heiðar Ólafsson píanóleikari, sem þreytir
frumraun sína á einleikstónleikum í Salnum í
kvöld kl. 20. Þar leikur hann nokkur öndveg-
isverk píanóbókmenntanna, Krómatíska fant-
asíu og fúgu í d-moll, BWV 903 eftir Bach,
Kreisleriönu op. 16 eftir Schumann, 15 ung-
verska bændadansa eftir Béla Bartók og
Wanderer-fantasíuna í C-dúr, d. 760 eftir Schu-
bert; – engin smáverk, myndu sjálfsagt flestir
sem til þekkja segja.
„Verkin á efnisskránni hafa verið sálufélagar
mínir frá því ég heyrði þau fyrst og opnað mér
margan ævintýraheiminn. Það er ósk mín að
geta miðlað einhverju af trúarhita Bachs,
draumkenndu hugarflugi Schumanns, trega-
fullri gleði Bændadansanna og einmana og
ójarðneskum söng Schuberts til þeirra sem á
hlýða,“ segir Víkingur í efnisskrá, og hann er
fullur tilhlökkunar að takast á við frumraunina;
– enda uppselt, og búið að boða aðra tónleika
annað kvöld kl. 20.
„Það er allt öðruvísi og miklu meira krefjandi
að vera einn en með hljómsveit. Það er manni
líka innblástur þegar maður spilar með hljóm-
sveit, að heyra alla þá liti sem 80–90 manna
hljómsveit skapar. Þótt píanóið sé frábært er
það ekkert grín að þurfa einn að skemmta
áheyrendum í 100 mínútur; – en samt af-
skaplega gaman, og því meira gaman sem efnis-
skráin er betri. Ég held að þetta prógramm sé
mjög skemmtilegt áheyrnar, en líka krefjandi
og djúpt. Verkin eru öll hornsteinar meðal
píanóverka. Þetta er allur pakkinn. Maður þarf
að ganga lengi með svona verk í maganum áður
en maður þorir að spila þau fyrir áheyrendur.
Það getur vel verið að þetta sé dirfska hjá mér,
en það er ekkert gaman nema maður ögri sér.“
Víkingi hefur vegnað ákaflega vel á löngum
námsferli. Hann vann til fyrstu verðlauna þeg-
ar píanókeppni EPTA var haldin í fyrsta sinn á
Íslandi, og honum hafa hlotnast viðurkenningar
af ýmsu tagi síðan þá. Sl. fimmtudag hlaut hann
250 þúsund króna styrk úr Styrktarsjóði Karls
Sighvatssonar, og á föstudagskvöld fékk hann
500 þúsund króna styrk frá Rótarýhreyfing-
unni. Hann stundar nám við Juilliard-
tónlistarskólann í New York sem löngum hefur
þótt einn sá besti í heimi – og hann er dýr.
Skólagjöldin ein nema tæpri einni og hálfri
milljón íslenskra króna á ári. Þá er uppihaldið í
stórborginni eftir.
„Það er rosalega gott að fá þessa styrki, því
ég er alltaf í ströggli með að ná endum saman
út af þessum himinháu skólagjöldum. Ég er
mjög þakklátur fyrir það sem ég hef fengið frá
Íslandi, og það fer allt í skólagjöldin mín og tek-
ur álag af námslánum. Það er ekkert hlaupið að
því að vera hér í námi í fjögur ár, en ég er mjög
heppinn að hafa fengið bæði hvatningu og
stuðning. Það er vont ef fólk heldur að ég sé
einhver styrkjavampýra, en þetta fer allt í
menntunina og fyrir það er ég ofboðslega þakk-
látur. Ég er ekki enn farinn að spila á börunum
eins og Brahms gerði; – jú, ég spilaði einu sinni
á Café Mozart og fékk æðislega fína kökusneið
og fimm dollara í þjórfé frá gestum. En ég ætla
ekki að leggja þetta fyrir mig.“
Tilnefndur sem bjartasta vonin
Víkingur Heiðar Ólafsson (1984) hóf píanónám
undir leiðsögn Erlu Stefánsdóttur við Tón-
menntaskóla Reykjavíkur haustið 1990. Haust-
ið 1995 var honum veitt innganga í Tónlistar-
skólann í Reykjavík, þar sem Peter Máté var
kennari hans næstu sex árin. Í nóvember árið
2000 hlaut Víkingur sem fyrr segir fyrstu verð-
laun í fyrstu Píanókeppni EPTA á Íslandi.
Hann lauk einleikaraprófi frá Tónlistarskól-
anum vorið 2001. Vorið 2002 þreytti Víkingur
inntökuprófið inn í Juilliard, þar sem hann hef-
ur verið nemandi Jerome Lowenthal frá hausti
2002. Víkingur hefur mörg undanfarin ár einnig
notið leiðsagnar móður sinnar, Svönu Víkings-
dóttur, og Hrefnu Eggertsdóttur. Víkingur hef-
ur komið fram á fjölda meistaranámskeiða, m.a.
hjá György Sebök, Ann Schein, Jerome Low-
enthal og Dalton Baldwin. Hann hefur sótt
sumarnámskeið í Ernen íSviss, Nice í Frakk-
landi, og einnig í Aspen og Santa Barbara,
Bandaríkjunum.
Þrátt fyrir ungan aldur hefur Víkingur komið
fram á fjölmörgum tónleikum, þar á meðal tón-
leikum Kammermúsíkklúbbsins 1999, á tón-
leikum á Listahátíð í Reykjavík 2000, á einleiks-
tónleikum í Salnum í Kópavogi 2001 auk þess
að hafa leikið einleik með hljómsveit Tónlistar-
skólans í Reykjavík á afmæli skólans 2000. Vík-
ingur hefur tvívegis leikið einleik með Sinfóníu-
hljómsveit Íslands, 2001 og 2003, og með
Blásarasveit Reykjavíkur á Myrkum músík-
dögum snemma á nýliðnu ári. Erlendis hefur
Víkingur komið fram við opnun tónleikarað-
arinnar Orpheus í Færeyjum 2001 auk þess
sem hann hélt einleikstónleika á tónlistarhátíð í
Esparon de Verdon í Frakklandi 2002, í Scand-
inavia House í New York 2003 og í Embassy
series-tónleikaröðinni í Washington 2004. Auk
viðurkenninganna sem Víkingur hreppti nú á
dögunum er hann tilnefndur til Íslensku tónlist-
arverðlaunanna fyrir árið 2004 sem bjartasta
vonin í sígildri tónlist.
Og hvað skyldi svo taka við eftir debút?
„Ég varð að fresta ferðinni minni út til að
geta bætt við aukatónleikum á mánudags-
kvöldið. Juilliard þarf því að bíða aðeins eftir
mér. Annars er þetta búið að vera voða gott frí.
Ég er búinn að æfa mig eins og brjálæðingur,
borða besta mat í heimi hjá mömmu minni og
sofa svolítið. Þetta er búið að vera alveg ljóm-
andi.“
Tónlist | Víkingur Heiðar Ólafsson í Salnum
Er engin styrkja-
vampýra
Morgunblaðið/Jim Smart
Víkingur Heiðar Ólafsson á æfingu í Salnum: „Ég er búinn að æfa mig eins og brjálæðingur,
borða besta mat í heimi hjá mömmu minni og sofa svolítið.“
begga@mbl.is