Morgunblaðið - 01.10.2005, Blaðsíða 57

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 1. OKTÓBER 2005 57
MINNINGAR
Listamaðurinn og
fræðimaðurinn Hörð-
ur Ágústsson er lát-
inn. Hörður skilur eft-
ir sig mikið verk sem fræðimaður,
listamaður og höfundur ómetan-
legra rita um íslenska menningu.
Þau verk hans sem ég þekki best
birtust m.a. í rannsóknum hans á
þeim hluta menningararfs okkar
sem húsagerðarlistin er. Það var oft
mikil ögrun fólgin í því að vinna
með Herði Ágústssyni. Ég hafði
þau forréttindi að njóta leiðsagnar
hans og vinna með honum að húsa-
friðunarmálum. Má segja að á þeim
vettvangi hafi hann borið höfuð og
herðar yfir aðra og unnið stórvirki í
öllu tilliti, verið frumkvöðull og
hvatamaður margra verkefna. Okk-
ar fyrstu kynni voru þegar tengda-
faðir minn Gunnar Guðbjartsson
kynnti mig fyrir honum. Þeir unnu
þá að því að tryggja varðveislu og
endurgerð Norskahússins í Stykk-
ishólmi, Gunnar, sem formaður
byggðasafnsnefndar Snæfellinga,
sem starfaði á vettvangi sýslunefnd-
ar, og Hörður sem ráðgjafi við end-
urgerð hússins og mikill áhugamað-
ur um varðveislu menningar-
verðmæta. Árangur af starfi þeirra
og annarra þeirra, sem síðar komu
að því verki, má sjá í Norskahúsinu,
sem er byggðasafn Snæfellinga í
dag og setur mikinn svip á staðinn.
Norskahúsið er trúlega eitt besta
verk sem Hörður kom að við end-
urgerð gamalla húsa. Síðar lágu
leiðir okkar Harðar saman þegar ég
fékk hann til þess að vinna húsa-
könnun í Stykkishólmi. Í því verki
lagði hann mat á hvaða hús ætti að
friða og hvaða hús ætti að varðveita
í þágu hverfaverndar, svo halda
mætti þeim heildarsvip sem byggð-
in bar í lok nítjándu aldar og byrjun
þeirrar tuttugustu. Það verk vann
hann árin 1977 og 1978 í góðu sam-
starfi okkar. Húsakönnun Harðar
var lögð til grundvallar við end-
urskipulagningu gamla bæjarins.
Það skipulag og húsakönnunin lagði
grunn að endurgerð þeirra húsa
sem voru friðuð af bæjarstjórn með
samþykkt skipulagsins. Í dag má
HÖRÐUR
ÁGÚSTSSON
✝ Hörður Ágústs-son fæddist í
Reykjavík 4. febr-
úar 1922. Hann lést
á Landspítalanum
við Hringbraut 10.
september síðastlið-
inn og var útför
hans gerð frá Dóm-
kirkjunni 20. sept-
ember.
sjá árangur þeirra
verka eftir að eigend-
ur húsanna hafa lagt
metnað sinn í að fara
að þeim tillögum sem
Hörður setti fram á
sínum tíma. Hörður
þoldi enga hálfvelgju
þegar um húsafriðun-
armál var fjallað. Því
kynntist ég enn betur
síðar þegar ég fyrir
hans orð tók sæti í
Húsafriðunarnefnd
ríkisins. Á þeim vett-
vangi var Hörður
mikill áhrifavaldur og lét einskis
ófreistað að ná fram markmiðum
sínum í friðun húsa. Krafðist hann
jafnan fullkominna vinnubragða við
endurgerð húsa, sem að hans mati
voru þess verð að leggja í vinnu og
fjármuni til þess að varðveita meist-
araverk hönnunar og handverks
fyrri ára. Það fer ekki á milli mála
að ráðgjöf Harðar og eldmóður hef-
ur skilað miklu á vettvangi húsa-
friðunar á Íslandi. Með þessari
kveðju vil ég minnast Harðar
Ágústssonar með virðingu og þakk-
læti fyrir gott og árangursríkt sam-
starf. Blessuð sé minning hans.
Sturla Böðvarsson.
Þegar ég var í inntökuprófinu
fyrir Myndlista- og handíðaskóla Ís-
lands hitti ég Hörð Ágústsson í
fyrsta skipti. Ég var að teikna lif-
andi módel og hafði kuskað eitthvað
með fingurgómunum í skygging-
unni eins og ég hafði oft gert í
teikningu hjá Jóhanni Briem í
Laugalækjarskólanum og fengið
gott fyrir. Bragi Ásgeirsson var
nýbúinn að ganga fram hjá og líta á
myndina og segja að ég ætti ekki að
gera svona, svolítið þungbúinn á
svip, að mér fannst, þegar hann
benti á skygginguna. Hörður kom
rétt á eftir og benti á sama kuskið
og sagði að þetta væri fínt hjá mér.
Kannski segir þetta ekki mikið um
þessa tvo heiðursmenn (eða alla
þrjá), en segir talsvert um listina,
það eru margir möguleikar þegar
hún er annars vegar, og einmitt þar
einhvers staðar er dulmagn hennar.
Það tókust ágæt kynni með mér
og Herði mjög fljótlega. Annað-
hvort tókst honum sérlega vel að
hvetja mig og láta mig finnast ég
vera talsvert hæfileikaríkur, eða
honum þótti það raunverulega. Ég
held reyndar að hann hafi haft sér-
stakt lag á að laða það besta fram í
hverjum nemanda með jákvæðri og
svolítið strangri en upplýsandi
gagnrýni. Í formfræðina kom hann
með doðranta með Paul Klee, Bau-
haus, formbækur Dieter Roth og
sýndi okkur slædsmyndasýningu
með undrum forma í umhverfi okk-
ar ásamt mörgu fleira. Ég upp-
tendraðist af öllu þessu. Ég held að
við höfum meira og minna gert það
öll. Hörður var sjálfur áhugasamur
um það sem hann var að kenna
hverju sinni og því sérstaklega góð-
ur og smitandi kennari. Ég held að
þeir sem voru nemendur hjá honum
séu nokkuð sammála um það. Eftir
þennan mánuð í formfræðinni kall-
aði hann hvert okkar upp á skrif-
stofu til sín. Hann sagði að tilraunir
mínar væru spennandi og hann sæi
fyrir sér að ég gæti orðið góður
listamaður á því sviði.
Ég vildi samt sem áður fara í
aðra átt og tók formfræðina þar
sem við átti í fræðunum, og tel þá
tíma vera mjög mikilvæga í ljósi
seinni tíma, en valdi mér strax slóða
fyrir frásagnartengda list. Ég dreg
þetta fram til að sýna víðsýni Harð-
ar, sem sýndi því sem við tók ekki
minni áhuga, og var sannast sagna
mjög hvetjandi eftir sem áður.
Margir listamenn sem fóru í farveg
abstraktlistarinnar áttu, og eiga
erfitt með að skoða frásagnarlega
list. Ég vitna oft í þann viðsnúning
sem varð á félögum Gustons um
1960, þegar hann sneri frá abstrakt-
list til fígúrasjónar, þá sneru flestir
félagar hans baki við honum og
töldu að hann hefði ruglast í ríminu.
Í dag telja flestir að hans bestu
verk séu í fígúrasjóninni.
Með þessum formerkjum velti ég
enn fyrir mér því sem hann sagði
sjálfur oftar en einu sinni, að önd-
vert við flesta félaga sína sem unnu
óhlutbundið, þá væri hann trúaður
(sbr. kristinnar trúar), minnugur
þess að hafa líka lesið eitthvað ekki
ólíkt að upplagi um reglu trúarinn-
ar í óreglu tímans eftir Sigurð Nor-
dal.
Ég hafði lesið grein Harðar um
línuna (teikninguna) í tímaritinu
Vaka áður en ég kom í skólann, þá
alls ekki undirbúinn fyrir neina
fræðilega lesningu tengda listinni,
vissi eiginlega mest um afskorna
eyrað á Van Gogh og Tunglið og
tíeyring Gauguins o.s.frv. Hörður
gat, þrátt fyrir mína litlu þekkingu,
látið línuna (teikninguna) í þessari
grein verða spennandi og hann gat
tengt hana inn í listasöguna og sögu
íslenskrar listar frá upphafi á þann
hátt að maður náði í hana (línuna)
og tók tengingunni sem heillandi og
raunverulegri í þessu ruglingslega
samhengi, þótt ekki skildi maður
hana fullkomlega, og kannski rétt-
ara að segja harla lítið. Í viðtali sem
hann tók við listamanninn Herbin í
sama tímariti lýsir hann kringum-
stæðum þess góða listamanns á
þann hátt að ég man þær enn,
hvernig listamaðurinn raðaði litun-
um skipulega á litaspjaldið eftir
hitamagni og skipti upp húsnæði
sínu á hárnákvæman hátt í miðjunni
með pappírsvegg. Vinnustofa og
heimili. Virðing hans fyrir Herbin
var augljós. Ég held að það væri
hægt að snúa þessari lýsingu hans
yfir á hann sjálfan, allt var ná-
kvæmlega hugsað sem hann gerði
og allt var á sínum stað á vinnustof-
unni hans. Vinnustofur listamanna
eru oft skemmtilegar í samhengi við
listina sem þeir vinna. Ég held að
Hörður hafi átt frumkvæðið að því
að Herbin-málverkið, sem maður sá
svo oft á gamla Listasafni Íslands,
var keypt þangað, og þar með átt
drjúgan þátt í því að ég hef alltaf
haldið upp á Herbin sem listamann.
Kannski er þar komið dæmi um það
hvernig alþjóðleg list öðlast lókal
samhengi. Ef ég man rétt þá stofn-
uðu áhugasamir félagar með Hörð í
broddi fylkingar listfélag, sem hafði
það hlutverk að öngla saman pen-
ingum til að kaupa erlenda list fyrir
Listasafn Íslands.
Ég ætla ekki að fara að þylja upp
allt ævistarf Harðar á sviði fræði-
rita og annarra umsvifa enda stutt
síðan farið var nokkuð vel í feril
hans á Kjarvalsstöðum, en þar kom
í ljós það sem við vissum sem
tengdust honum á einhvern hátt, að
hann hefur ekki verið við eina fjöl-
ina felldur á lífsleiðinni, en alls stað-
ar þar sem hann hefur komið við
hefur hann skilið eftir mikilvæg
skref í íslenskri lista- og menning-
arsögu. Ég verð að segja að ég
sakna þess að hann hélt ekki jafn-
framt áfram í myndlistinni sjálfri
eftir límbandsmyndirnar, og reyndi
oft að fá hann til að gera sýningu í
Ganginn á nýjum myndum. Hann
sagði alltaf að ég mætti velja hvað
sem væri af vinnustofunni og sýna
það, en það varð þó aldrei af því.
Það vantar alltaf listamenn eins
og Hörð.
Ég kveð hann með þeim orðum.
Helgi Þorgils Friðjónsson.
Kveðja frá Arkitektafélagi
Íslands
Svo segir í einu ljóði Hávamála:
Deyr fé,
deyja frændur,
deyr sjálfur it sama;
en orðstírr deyr aldregi,
þeim er sér góðan getur.
Hörður Ágústsson er nú allur
eins og frændur þeir sem horfið
hafa yfir móðuna miklu. En orðstír
hans deyr aldrei, því hann gat sér
hann góðan.
Félagar hans í Arkitektafélagi Ís-
lands votta honum virðingu og
þakklæti fyrir ómetanleg störf í
þágu byggingarlistar í landinu.
Hann gaf okkur grundvöll og stolt
og sýndi fram á að við byggjum
starf okkar á merkilegum þjóðararfi
íslenskrar byggingarlistar. Hann
var ósérhlífinn brautryðjandi og
baráttumaður. Listamaður var hann
og góður, hann var í fremstu röð
framsækinna myndlistarmanna
tuttugustu aldarinnar.
Íslenskir arkitektar munu þó
minnast Harðar Ágústssonar fyrst
og fremst sem hæfileikaríks fræði-
manns og brautryðjanda í rann-
sóknum á sögu og varðveislu ís-
lenskrar byggingarlistar.
Fyrir það ómetanlega starf var
Hörður Ágússton, listamaður og
fræðimaður, gerður að heiðurs-
félaga í Arkitektafélagi Íslands árið
1992. Einn fárra manna sem þann
heiður hafa hlotið, sá fyrsti og
örugglega um langt skeið sá eini
sem þann heiður fær og er ekki
með menntun sem akademískur
arkitekt.
Með rannsóknum sínum og skrif-
um um byggingarlist fyrri kynslóða
varð hann fyrstur manna til að opna
augu landsmanna fyrir arfi þjóð-
arinnar í byggingarlist. Hann braut
blað með rannsóknum sínum og
þurfti oft að etja kappi við skiln-
ingsleysi og fordóma menningarvita
samtímans.
Hörður beindi augum manna að
mikilvægi þess að varðveita þennan
arf. Húsakönnun hans og Þorsteins
Gunnarssonar á miðbæ Reykjavík-
ur var brautryðjendastarf í þessum
málum á Íslandi. Hún gerði mönn-
um ljóst að byggingarlistin er ekki
bara stórar og mikilfenglegar bygg-
ingar, heldur felst hún ekki síst í
þeirri kunnáttu og alúð sem lögð er
í formsköpun og handverk. Hún er
óháð stærð og mikilfengleik. Hörð-
ur á að hafa sagt að hann legði Víði-
mýrarkirkju að jöfnu við Péturs-
kirkjuna í Róm sem byggingar-
listaverk. Þannig opnaði hann augu
manna fyrir því að við getum verið
stolt af byggingarlistararfi okkar.
Með þrotlausu starfi við uppmæl-
ingar gamalla bygginga, menning-
arsögulegar rannsóknir og viðamik-
il ritverk lagði Hörður Ágústsson
grundvöll að byggingarlistarsögu
þjóðarinnar og í þann sjóð munu ís-
lenskir arkitektar sækja þekkingu,
uppljómun og hugmyndir um ókom-
in ár.
Fyrir hönd félaga í Arkitekta-
félagi Íslands vil ég votta aðstand-
endum hans innilega samúð við
missi þessa merka manns og heið-
ursfélaga í Arkitektafélagi Ís-
lands.
Þórarinn Þórarinsson,
formaður Arkitekta-
félags Íslands.
✝ Sigurður Jóns-son fæddist í
Böðvarsdal í Vopna-
firði 29. nóvember
1924. Hann lést á
legudeild dvalar-
heimilisins Sunda-
búða á Vopnafirði
24. september síð-
astliðinn. Foreldrar
hans voru Jón Ei-
ríksson, kennari á
Vopnafirði og víðar,
bóndi í Böðvarsdal,
síðar bóndi og
skólastjóri á Torfa-
stöðum í Vopnafirði, f. 28. janúar
1891, d. 20. apríl 1979, og Lára
Runólfsdóttir húsfreyja í Böðvars-
dal og á Torfastöðum, f. 13. maí
1894, d. 4. nóvember 1985. Sigurð-
ur átti einn bróður, Runólf Jóns-
son, f. 28. janúar 1927, d. 11. febr-
úar 1991.
Sigurður var
stúdent frá Mennta-
skólanum á Akur-
eyri 1944. Hann
stundaði nám við
verkfræðideild Há-
skóla Íslands 1944–
1945, vann skrif-
stofustörf hjá
Reykjavíkurborg
1946–1948, hjá
Vestmannaeyjabæ
1949–1954 og hjá
Tanga hf. á Vopna-
firði frá 1957 uns
hann lét af störfum fyrir aldurs-
sakir.
Sigurður var ókvæntur og
barnlaus.
Útför Sigurðar verður gerð frá
Vopnafjarðarkirkju í dag og hefst
athöfnin klukkan 14.
„Nú ætla ég að kynna þig fyrir
áhugaverðum manni,“ sagði Gísli
Halldórsson leikari við mig. Við
vorum rétt ókomin til Vopnafjarð-
ar, leikhópurinn sem var búin að
þræða öll samkomuhús um landið
þvert og endilangt til að sýna
landsbyggðinni leikrit Jökuls Jak-
obssonar, Hart í bak. Því meira
sem Gísli sagði mér um hinn
áhugaverða Vopnfirðing, því meira
hlakkaði ég til að hitta hann. Mér
var sagt að vinátta þeirra hefði
hafist þegar þeir voru báðir í
Æskulýðsfylkingunni. Sigurður
hafði verið nokkurs konar leiðtogi
unga fólksins þar á tímabili.
„Hann er svo fluggáfaður hann
Siggi,“ sagði Gísli, sem auðsjáan-
lega þótti mikið til þessa vinar síns
koma. Alltaf hæstur á öllum próf-
um í menntó og allar heimsbók-
menntirnar virtist þessi vinur hans
kunna utan að.
„Svo bara allt í einu fór hann til
Vopnafjarðar,“ sagði Gísli hneyksl-
aður, en viðurkenndi auðvitað um
leið að það væri heimabyggðin
hans, en fyrr mátti nú vera kær-
leikur til átthaganna! Hann átti
glæsilega framtíð hann Siggi, í
Reykjavík, innan um félagana sem
allir litu upp til hans sem nokkurs
konar gúrús. En það var rétt eins
og hann hefði lesið yfir sig – „eða
fengið leið á ykkur,“ sagði ég
hæversklega. En Gísli fékk ekki
ráðrúm til að svara mér því nú
renndum við í hlað að samkomu-
húsinu á Vopnó.
Og þar stóð hann Siggi tilbúinn
til að hjálpa okkur að bera inn
leiktjöldin. Það eru orðin mörg ár
síðan, líklega hefur þetta verið ár-
ið 1963 eða 1964. Hann var svo
glæsilegur þessi margumtalaði
vinur Gísla. Fremur lágvaxinn,
grannur, með mikið og dökkt liðað
hár, óvenjufrítt andlit og hans
mesta prýði voru skær, tindrandi
augu. Og þessi augu skinu alltaf
jafn skært jafnvel þótt ljómi
þeirra þyrfti að brjótast í gegnum
óvenjuþykkan gráan hárlubba með
áföstu skeggi, sem hann kom sér
upp nokkrum árum seinna. Ég
hélt ég fengi hjartaáfall þegar
Skuggasveinn í fullu gervi mætti
okkur til hjálpar við leiktjalda-
burðinn sjö árum seinna. Það var
held ég fjórða leikferðin sem ég
tók þátt í og var Gísli ekki í leik-
hópnum í þeirri ferð. Svo ég bjóst
reyndar ekki við að hann gerði
mikið stáss úr mér án milligöngu
Gísla. En það var nú eitthvað ann-
að. Hann bauð mér strax gistingu
hjá sínum yndislegu foreldrum.
Var það ævintýri líkast að þiggja
gestrisni þeirra hjóna. Man ég að
þar borðaði ég í fyrsta skipti sel-
kjöt og útsaumur var á drifhvítum
sængurfötunum, handprjónað
handklæði og meira að segja
heimatilbúin sápa.
Vin sem Sigga hefur verið dýr-
mætt að eiga í gegnum árin. Þær
eru ófáar bækurnar sem hann
sendi mér, því hann vissi alltaf
hvað mundi vekja áhuga minn.
Heilan bunka á ég inni í skáp af
ljósrituðum blöðum, þau segja mér
sögur af skemmtilegum körlum og
kerlingum sem hann hefur verið
að lesa um. Mest hafði ég gaman
af lýsingu Laxness í Sjálfstæðu
fólki á prestinum í þeirri bók.
Siggi var heillaður af þessum
presti sem sagðist vera brjóstveik-
ur að eðlisfari.
Svo átti þessi vinur minn til að
hringja og segja mér að hann væri
að hlusta á Beethoven-sinfóníu og
ég yrði að fá að hlusta á svo
óvenjufallegan kafla, svo lagði
hann símtólið við fóninn svo ég
gæti hlustað og ég hrópaði eins
hátt og ég gat svo hann heyrði í
mér: „Siggi! Þetta er svo dýrt, það
er ódýrara fyrir þig að ég kaupi
diskinn og hlusti á hann þannig.“
Þá kom Siggi í símann og Beetho-
ven fjarlægðist örlítið: „Þú skilur
þetta ekki, Gunna, þegar maður
heyrir eitthvað svona fallegt, þá er
nauðsynlegt að fá að deila því með
einhverjum.“
Guð blessi minningu míns kæra
vinar, og almættið bið ég einnig að
blessa vinina sem hann átti þar á
Vopnafirði og reyndust honum svo
vel. Sérstaklega bið ég Guð að líta
til konunnar sem bakaði allar smá-
kökurnar handa honum fyrir jólin.
„Hún er einstök,“ sagði Siggi,
„hjarta úr skíragulli, og ekki slæ
ég hendinni við hangikjötinu og
hákarlinum sem kemur í sömu
sendingum.“
Guðrún Ásmundsdóttir.
SIGURÐUR
JÓNSSON