Morgunblaðið - 07.05.2006, Blaðsíða 11

ar ráði einfaldlega þetta fólk segir hún skól-
ann vera kennslustofnun og að hann fái fyrst
og fremst fé til kennslustunda og til að ráða
kennara.
Innan við 1% nemenda í sérúrræðum
Ísland er meðal þeirra landa sem hafa fæst
börn í sérúrræðum miðað við samanburð-
arlönd, það er önnur lönd í Evrópu. Innan við
1% íslenskra nemenda er í sérdeildum og
sérskólum.
Á upplýsinganetinu Eurydice (eurydice-
.org), sem inniheldur tölfræði um menntun í
Evrópu, kemur fram að á Íslandi hafi fjöldi
nemenda sem settir hafi verið í sérbekki, sér-
deildir eða sérskóla alltaf verið lágt hlutfall
af öllum nemendum. Þar segir að árið 2004
hafi 155 nemendur verið í fjórum sérskólum
landsins á grunnskólastigi og um það bil 50
nemendur í sérdeildum í almennum skólum.
Hvar eru þá hinir? Inni í almennu bekkj-
unum. Það er sú stefna sem oftast er talað um
sem skóla án aðgreiningar. Í aðalnámskrá
grunnskólanna segir að grunnskólar eigi að
taka við öllum börnum hvernig sem á standi
um atgervi þeirra til líkama og sálar, fé-
lagslegt og tilfinningalegt ásigkomulag eða
greind og greindarskort og allt þar á milli.
Þótt stefnan um blöndun í bekki sé eldri er
það þarna, árið 1999 þegar ný útgáfa skrár-
innar er gefin út, sem fest er á blað að meg-
instefnan sé sú að „allir nemendur eigi þess
kost að stunda nám í heimaskóla sínum“.
Samkvæmt því á almenni skólinn að taka við
öllum börnum í hverfinu en foreldrar hafa
enn val um að senda börn sín í sérskóla. Það
Og geta kennarar þá „mætt öllum nemendum“, eins og krafan er?
Prúðum nemendum, samviskusömum, líkamlega fötluðum, afburða-
greindum, félagsfælnum, málglöðum í meira lagi — öllu litrófinu?
grunnskóla Reykjavíkurborgar. Haft var eft-
ir henni að í 20 manna bekk þar sem kannski
væru fimm einstaklingar með hegðunarfrá-
vik, segðu kennarar að þeir réðu einfaldlega
ekki við hlutina án þess að fá aðstoð í formi
þroskaþjálfa, fleiri kennara eða fjármagns.
„Ég finn að þetta liggur mikið á mörgum
kennurum,“ sagði hún.
Það sama á við um þá kennara sem Morg-
unblaðið ræddi við. „Ég er ekki geðlæknir og
heldur ekki sálfræðingur,“ benti einn sem
dæmi á. „Kennarar eru almennt með alltof
stóra bekki til að geta kynnst nemendum sín-
um nægilega vel og fylgst með hvort eitthvað
sé að,“ fullyrti annar.
Uppeldisnámskeið og föstudagssamvera
Víða er ýmislegt gert til að mæta börnum
með geðraskanir og hegðunarfrávik og taka
á verkefni áður en það verður að vandamáli.
Í mörgum skólum hafa verið stofnuð ráð-
gjafar- eða lausnarteymi, þar sem sitja til
dæmis sálfræðingar og námsráðgjafar og
kennarar geta leitað til með erfið mál og þeg-
ið ráð. Það finnast hegðunarver, jákvæð aga-
stjórnun, föstudagssamvera með foreldrum
og mánaðarlegar umsagnir sem sendar eru
út um félagslegt gengi barnsins í skólanum.
Það eru SOS námskeið fyrir þá sem koma að
uppeldi barna í Reykjanesbæ. Það er PMT-
verkefni (Parent Management Training) í
Hafnarfirði og bráðlega á Akureyri. Finna
má hluti eins og lífsleiknideild við Grunn-
skólann í Sandgerði, sem er fyrir nemendur
sem eiga við námserfiðleika, hegðunarvand-
kvæði eða félagslega erfiðleika að stríða.
Fleira má telja til. Engin leið er hins vegar
að gera tæplega 200 skólum skil.
Víðsvegar er unnið frábært starf – en víða
eru líka kennarar í vanda, ráðalausir for-
eldrar og skólastjórar á milli steins og
sleggju. Eins og fram kom í síðustu grein eru
skólamálin ástæða þess að flestir foreldrar
leita til Sjónarhóls, ráðgjafarmiðstöðvar fyr-
ir börn með sérþarfir. Sums staðar eru
skólamál barnanna komin í mikinn ólestur.
Úrræðaleysi brennur á skólastjórnendum
Formaður Skólastjórafélags Íslands,
Hanna Hjartardóttir, segir úrræðaleysi hjá
mörgum skólastjórum gagnvart nemendum
með geðraskanir og erfiða hegðun.
„Þetta brennur á stjórnendum. Ég finn að
þetta liggur á þeim og þeir kvarta yfir
þessu,“ segir hún. Í félaginu eru 570 skóla-
stjórar, aðstoðarskólastjórar, deildarstjórar
og starfsmenn á skólaskrifstofum. Hanna
bendir á að það hafi margsýnt sig að hætta
sé á að skólastjórar kikni undan álaginu og
að fljótt verði vart við svokallaða kulnun í
starfi. „Það er meðal annars vegna úrræða-
leysis gagnvart nemendum og út af málum
sem upp koma og mönnum finnst þeir ekki
geta leyst. Slíkt fær auðvitað á fólk,“ bendir
hún á.
Hanna segir að meðal annars vanti fleiri
pláss á Barna- og unglingageðdeild Land-
spítala-háskólasjúkrahúss (BUGL). „Þeir
sem þyrftu að komast á BUGL verða að bíða
og einungis allra veikustu krakkarnir kom-
ast inn. Hinir eru bara í skólunum og eiga
kannski ekkert heima þar. Við þyrftum einn-
ig að sjá fleiri úrræði inni í sjálfum skól-
unum, til dæmis fleiri stuðningsfulltrúa og
fleira fagfólk sem getur hjálpað okkur að
leysa úr vanda sem upp kemur,“ segir hún.
Aðspurð hvað komi í veg fyrir að skólastjór-
skal þó bent á að mörg barnanna með hegð-
unarfrávik og geðraskanir voru í almennu
bekkjunum áður en stefnan var sett á blað.
Þónokkrir urðu til að benda Morgun-
blaðinu á hversu talan um hlutfall barna í sér-
úrræðum er lág. Að bera tölur um þetta sam-
an á milli landa getur verið erfitt, þar sem
skilgreiningar eru mismunandi. Eftirgrennsl-
an leiddi þó í ljós að hlutfallið í Danmörku er
2,2%, Hollandi 5,2% og í Finnlandi sem dæmi
5,3%. Samkvæmt Eurydice voru 3,9% af
finnskum nemendum í sérbekkjum eða í sér-
skólum árið 2004 og 1,5% tóku að hluta til
þátt í skólastarfinu í almennum skóla.
Bara ekki í mínum bekk …
Viðmælendur Morgunblaðsins lýsa stefn-
unni um skóla án aðgreiningar almennt sem
fallegu markmiði, fallegri hugarsýn, og að
auðvitað sé gott að fatlaðir og ófatlaðir nem-
endur umgangist hver annan og að við lærum
að við séum ekki öll eins. „Þarna er verið að
halda samfélaginu saman sem einni heild en
ekki hólfa allt niður,“ sagði einn. Margir
gagnrýna hins vegar framkvæmdaþáttinn og
segja að meiri bjargir verði að koma til. Fjöl-
mennir bekkir með mörgum börnum með sér-
þarfir og einum kennara, gangi ekki upp.
„Ætli 95% kennara segist ekki vera fylgj-
andi þessari stefnu en síðan fylgir á eftir:
Bara ekki í mínum bekk! Það er það sama og
skólarnir segja oft: Við erum fylgjandi stefn-
unni, en bara ekki núna og ekki hér. Fram-
kvæmd stefnunnar fer mjög mikið eftir því
hversu mikið skólinn treystir sér til að gera
og hvort menn séu til dæmis vanir að um-
gangast fatlaða. Þegar á hólminn er komið
eru krakkar með sérþarfir lítið vandamál,“
segir Grétar Marínósson, prófessor í sér-
kennslufræðum við KHÍ.
„Vandamálið eru hinir fullorðnu með sínar
hugmyndir um hvað sé hægt og hvað ekki.
Þegar þetta er rætt eru stærstu bekkirnir í
skólunum líka mjög oft nefndir, enda er það
kennurum til framdráttar. Meðaltal barna í
almennum bekk í grunnskóla á landsvísu í
dag er hins vegar 16-17 og í Reykjavík um 20.
Þó að þar finnist líka 24 og 26 manna bekkir
er það bara ákvörðun skólans og fræðslu-
yfirvalda að gera það þannig,“ segir Grétar.
Hrefna Haraldsdóttir foreldraráðgjafi
bendir á að í dag sé mikið rætt um svokallaða
einstaklingsmiðaða námskrá. „Það er stund-
um ekki nógu vel staðið að því af hálfu kenn-
ara að aðlaga námsefni fyrir börn með sér-
þarfir. Ég held hins vegar að kennarar standi
oft einir og boðleiðirnar séu ef til vill ekki
skýrar innan skólans. Þetta er margvíslegur
vandi og við græðum ekki á að finna blóra-
böggla,“ segir hún.
Barn sem lendir í átökum við starfsfólk
Styrinn um blöndunina í skólakerfinu virð-
ist ekki standa um fjölfötluð börn sem hafa
aðstoðarmann með sér eða barn í hjólastól
sem ekki á við náms- eða félagserfiðleika að
stríða. Hann virðist fyrst og fremst standa
um börnin sem til dæmis eru mjög hvatvís og
lenda jafnvel í átökum við starfsfólk. Hann
snýst einnig um börn með hávaða og læti,
þótt það tengist raunar ekki endilega skóla án
aðgreiningar.
„Ýmislegt er á pappír í dag en ekki á borði.
Foreldrar hafa samkvæmt stefnunni val um
hverfisskóla en við sjáum börnin oft hrekjast
þaðan í sérskólana vegna þess að þau fá ekki
þann stuðning sem þau þurfa,“ segir Ragna
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. MAÍ 2006 11
ÍVAR er 14 ára og verður fimmtán í sumar. Hann
hefur mikinn áhuga á tölvum og finnst gaman að
grúska í hinu og þessu. Ívar er með svokallaða fé-
lagsþroskaröskun eða eins og foreldrar hans
kalla það: Félagslega lesblindu. Hann er sein-
þroska félagslega.
Ívar var 7 ára þegar hann fékk greininguna en
þá kom einnig í ljós að hann á erfitt bæði með fín-
hreyfingar og grófhreyfingar. Að sama skapi varð
ljóst, sem foreldrarnir höfðu svo sem vitað, að Ív-
ar var afburða vel gefinn. Foreldrarnir benda á að
það geti í raun gert málið enn erfiðara, enda sé
þá um svo mikinn misþroska að ræða. „Það er
svo langt á milli þess sem hann getur og getur
ekki,“ útskýrir móðir hans.
Lítill stuðningur við kennara
Fljótlega eftir að Ívar byrjaði í skóla komu upp
vandamál hjá honum félagslega. Foreldrarnir
þekktu kennarann og hann hafði mikinn skilning
á málinu. Ívar lenti hins vegar í einelti sem illa
gekk að vinna með. „Það má segja að annars
vegar höfum við mjög góða reynslu af skólanum
og hins vegar afar slæma. Það er að segja, við
höfum fundið fyrir miklum vilja til að leysa málin
en úrræðin hafa verið fá. Við skiljum vel að kenn-
ari með 20 börn geti ekki auðveldlega tekið á
hegðunarerfiðleikum eða vandamálum sem upp
koma í bekk. En þegar því sleppir er ekki sjálf-
gefið að það sé eitthvað annað, kennarinn fær
stundum svo takmarkaðan stuðning,“ segja for-
eldrarnir.
Vandamál Ívars koma fyrst og fremst fram
þegar hann er með fólki sem hann þekkir ekki og
í stórum hópi eins og í skólanum. Þetta er því
ekki eitthvað sem foreldrarnir geta „lagað“
heima, milli þess sem drengurinn fer í skólann.
Það verður að taka á þessu í skólanum. Eins og
foreldraráðgjafi benti Morgunblaðinu á: „Heima
hjá þér ertu ekki með 100 börn og ofboðslegt
áreiti!“
Skólastjórinn gefur tóninn
Ívar var fimm ár í skólanum og leið ekki vel.
Hann var ekki endilega með læti í kennslu-
stundum en gat að sögn foreldranna verið mjög
erfiður við kennarana, staðið uppi í hárinu á þeim
og verið með stæla. „Greiningunni sem hann er
með fylgir ákveðinn athyglisbrestur og við sáum
að þetta myndi illa ganga í efstu bekkjunum í
jafnstórum skóla, þegar meira los verður á öllu
og kröfurnar aukast. Kennarar verða fleiri en áð-
ur og krakkar þurfa gjarnan að fara um allan
skóla í tíma. Það hljómar kannski furðulega en
getur reynst einhverjum eins og honum ofboðs-
lega erfitt. Skólinn réð auk þess ekki við eineltið
og drengurinn var búinn að vera í mörg ár inni á
bókasafni í frímínútum,“ segja foreldrarnir. Þeir
ákváðu í framhaldinu að skipta um skóla og vildu
að nýi skólinn yrði fámennari, persónulegri og
með minni bekki. Í þeim skóla hefur gengið vel.
Foreldrar Ívars benda á að börn sem lögð séu í
einelti séu oft þau sem skipti um skóla en ekki
þau sem standa fyrir eineltinu og spyrja: Hvaða
skilaboð eru það til barnanna?
„Það þarf að halda fast utan um börn með
hvers konar frávik og hjálpa þeim að vinna úr
brestunum. Mestu máli skiptir að sjálfstraustið
fari ekki og börnin hafi trú á því að þau geti eitt-
hvað,“ segir móðir Ívars. Ívar er í dag á vægum
þunglyndislyfjum og foreldrarnir rekja þunglynd-
ið til þess hvernig hann upplifir sig og vangetu
sína í skólanum og almennum samskiptum.
„Eftir að hann fór á lyfin má í raun segja að við
höfum fengið hann aftur. Umræðan um að í dag
séu bara öll börn á lyfjum og verið sé að lyfja alla
upp, getur verið óþolandi. Það er í raun mjög ljótt
þegar fólk tjáir sig um lyf og lyfjanotkun án þess
að hafa nokkra reynslu af því sjálft eða vita um
hvað málið snýst.“
Foreldrar Ívars benda á að miklu meiri sam-
vinnu þurfi á milli foreldra og skóla og að hún
verði að vera á báða bóga. „Stundum vilja for-
eldrar ekki vinna með skólanum en oft sýnir skól-
inn heldur engan samstarfsvilja. Áhugi skóla-
stjóra skiptir miklu máli. Það er hann sem gefur
tóninn. Góð samskipti við kennarann eru líka
grundvallaratriði,“ útskýra þeir og bæta við:
„Kannski má segja að almennt séum við farin að
gera algjörlega óraunhæfar kröfur til skólakerf-
isins og þess hvað það á að geta tekist á við. Hitt
er annað mál að ein ríkasta þjóð í heimi hlýtur að
geta sinnt einhverju eins og þessu svo vel sé.“
„Tölvukall“ með athyglisbrest
Það þarf að halda fast utan um börn
með hvers konar frávik og hjálpa
þeim að vinna úr brestunum. Mestu
máli skiptir að sjálfstraustið fari ekki.
Hvernig á að bregðast við ef barn truflar mikið eða lendir jafnvel í átökum við starfsfólk?