Morgunblaðið - 10.09.2006, Qupperneq 30

sjóslys
30 SUNNUDAGUR 10. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Septemberóveðrið 1936 áttisér aðdraganda í mjög hlýjulofti úr hitabeltinu, sembarst norður til Íslands, en
mætti köldu heimskautalofti frá Kan-
ada á leiðinni.
Trausti Jónsson veðurfræðingur
skrifaði grein í Lesbók Morgunblaðs-
ins 29. nóvember 1986; Veðrið sem
grandaði Pourquoi-Pas?
Trausti rekur að á síðastliðnum 100
árum hafi fárviðri nokkrum sinnum
gengið yfir landið í september og til-
tekur árin 1900, 1906, 1936 og 1973.
Veðrin 1906 og 1973 voru örugglega
afkomendur fellibylja sunnan úr hita-
belti, en veðrið 1936 segir Trausti
sennilega ekki af slíkum uppruna,
þótt ekki vilji hann útiloka neitt. Svip-
aður skammtur af hitabeltisloftslagi,
jafnröku getur allt eins orðið kveikj-
an að fárviðri, þótt enginn sé fellibyl-
urinn.
Í Morgunblaðinu 17. september
1936 birtist veðurlýsing frá Veður-
stofunni, þar sem segir m.a., að eftir
veðurfregnum á þriðjudagsmorgun
hafi verið hæg suðvestanátt á stóru
svæði fyrir suðvestan landið, en óljós
merki þess að lægð væri að byrja að
myndast yfir hafinu um 1.600 km
SSV af Reykjanesi.
Um hádegið var það ljóst, að lægð-
in mundi verða hættuleg og síðdegis
var stormsveipurinn um 700 km suð-
suðvestur af Reykjanesi og hafði
færzt mjög í aukana. Um miðnættið
aðfaranótt miðvikudagsins 16. sept-
ember var stormsveipurinn kominn
norður á móts við Reykjanes og hafði
þannig farið 1.400 km á 12 klst., eða
hérumbil 120 km á klst., „sem er al-
veg óvenjulegur hraði á storm-
sveipum.“
Veðurhæð var mest um miðnættið í
Reykjavík 12 vindstig (ca 25 m á
sek.). Upp úr því gekk meira til suð-
vestanáttar og lygndi heldur, en að
morgni var stormsveipurinn norður
af Vestfjörðum og var þá ofsaveður af
suðvestri víða norðvestan lands.
Í veðurlýsingu Trausta í Lesbók-
argreininni segir m.a. að eftir klukk-
an 5 síðdegis ( 15. september – innsk.)
hafi mjög aukið vind og farið að rigna,
því ný og ört vaxandi lægð nálgaðist
landið úr suðsuðvestri. „Á miðnætti
var nærri allt landið í hlýja geira
lægðarinnar, í hitabeltisloftinu, en
þar var loftið bæði hlýtt og rakt og
m.a. komst hitinn á Akureyri í nærri
20 stig. Úrkoma á Suðausturlandi var
mjög mikil, víðast tugir millimetra og
í Hólum í Hornafirði mældist hún 122
mm. Kuldaskilin fóru yfir Vesturland
skömmu eftir miðnætti og voru kom-
in austur fyrir land um kl. 6 um morg-
uninn. Veðrið var verst í kringum
kuldaskilin. Lægðin fór til norðurs
rétt fyrir vestan land og var vaxandi
allt þar til um morguninn en þá hafði
vindur snúist til sv-áttar.“ Trausti
segir, að af síritandi loftvogum að
dæma hafi veðrið orðið verst á Faxa-
flóa um klukkan eitt um nóttina og á
Norðurlandi nokkru síðar, eða um kl.
3 til 5. Fullvíst er að vindur hefur víða
farið í tólf vindstig og líklegt er að
mestu vindhviður á Snæfellsnesi og
Vestfjörðum hafi verið yfir 55 m/s.
56 sjómenn fórust
Auk skipverjanna 39 af Pourquoi-
Pas? fórust 17 sjómenn aðrir; tólf ís-
lenzkir og fimm norskir.
Sex menn fórust með Þorkeli
Mána frá Ólafsfirði. Árangurslaus leit
stóð í tvo sólarhringa allt að því 130
sjómílur norðaustur frá Grímsey.
Þrír sjómenn fórust með trillubát
frá Bíldudal. Fimm bátar reru á
smokkfiskveiðar frá Bíldudal á
þriðjudagskvöldið og náðu allir landi
aftur nema einn.
Tveir menn fórust er Drottning
Alexandrine sigldi á vélbátinn Brúna,
sem reri frá Siglufirði. Báturinn hafði
laskazt í óveðrinu og var í togi og
sökk samstundis, þegar Drottningin
rakst á hann. Fimm mönnum var
bjargað um borð í Drottninguna, en
tveir drukknuðu.
Þá drukknaði maður af vélbátnum
Gottu frá Vestmannaeyjum, þegar
báturinn lá hjá netum sínum úti fyrir
Siglufirði. Fékk báturinn á sig mikinn
sjó og skolaði öllu lauslegu út af þil-
farinu. Tók út tvo menn, en öðrum
varð bjargað, meiddum á höfði.
Fimm menn fórust af norska skip-
inu Reform, þegar stórsjór reið yfir
það á Faxaflóa aðfaranótt 16. sept-
ember. Sjórinn skolaði níu mönnum
fyrir borð og fjórum aftur inn, en
fimm drukknuðu.
Skipið hraktist undan veðrinu vest-
ur undir Búðir á Snæfellsnesi og þeg-
ar varðskipið Ægir kom að því klukk-
an átta um morguninn lá skipið uppi í
landsteinum í stórsjó og álandsvindi.
Tókst að skjóta línu um borð í skipið
og dró Ægir það til Reykjavíkur.
Stórkostlegir skaðar
Fréttir af fárviðrinu og eignatjóni
af þess völdum eru fyrirferðarmiklar
á síðum Morgunblaðsins næstu daga.
Mikið tjón varð á Snæfellsnesi og
Vestfjörðum, hús skemmdust og fuku
jafnvel í einu lagi, íbúðarhús, pen-
ingshús og hlöður. Eyjólfur Jónson
segir í Vestfirskum slysadögum, að í
Hnífsdal hafi fokið íbúðarhús Ingólfs
Jónssonar á Stekkum á sjó út og
svipti veðrið húsinu ofan af Ingólfi,
konu hans og þremur börnum, sem
stóðu fáklædd eftir á gólfinu. Bátar
skemmdust í höfnum – á Patreksfirði
rak alla báta í höfninni á land eða þeir
sukku, að undanteknum einum, og á
Ísafirði mölbrotnuðu trillur og smá-
bátar. Sömu sögu er að segja af
Norðurlandi og þar og á Vesturlandi
fauk einnig mikið hey. Á suðaustan-
verðu landinu varð tjón af vatnavöxt-
um.
Stórkostlegir heyskaðar á Norður-
landi – Bryggja stórskemmdist á
Skagaströnd er ein fyrirsögn Morg-
unblaðsins 17. september. Og önnur:
Vatnavextir valda vegaspjöllum og
brúaskemmdum – Mikið tjón í
V-Skaftafellssýslu – Brúin á Jökulsá í
hættu.
Á næstu síðu segir: Mikið tjón í
Þingeyjarsýslu og Bryggjur stór-
skemmast í Siglufirði.
Daginn eftir: Flóðalda „sem hár
veggur“ á Rauðasandi. – Tjón á hús-
um og skipum um alla Vestfirði. Og
Frá Ísafirði: Þök tók af húsum og
bátar skemmdust.
Um 50 Ísfirðingar höfðu farið með
vélbátnum Birni í Hestfjörð til berja.
Þegar fólkið var komið aftur um borð
í bátinn, skall veðrið á og þótti ekki
ferðaveður. Lagðist báturinn því við
legufæri á Hestfirði, margir fóru í
land og tjölduðu, en um 20 manns
urðu eftir í bátnum. Um nóttina slitn-
uðu festar og rak bátinn á land, ut-
anvert við Seleyri í Hestfirði. Allir
björguðust í land en lentu í hrakn-
ingum við landtökuna og á leið til
bæja, sem og þeir, sem tjaldað höfðu,
því tjöldin fuku út í veður og vind.
Í Lesbókargrein 10. ágúst 1985;
Fellibylurinn á Bíldudal, segir Páll
Ágústsson, að laust eftir klukkan hálf
tvö um nóttina hafi allt í einu heyrzt
ógurlegur dynur og skruðningar úr
fjallinu fyrir ofan þorpið og gnýrinn
steypzt yfir húsið, sem nötraði við og
skalf. Eins og hendi væri veifað var
skollið á hið skelfilegasta fárvirði,
sem gekk á með rokum og gnýrinn úr
fjallinu æddi út yfir þorpið og allt ætl-
aði um koll að keyra.
Flóðalda sem hár veggur
Óveðrið sem gekk yfir aðfaranótt 16. september
1936 grandaði ekki einasta 39 mönnum af Pour-
quoi-Pas?, heldur drukknuðu 17 aðrir; 12 Íslend-
ingar og fimm Norðmenn. Eignatjón varð gífurlegt.
freysteinn@mbl.is
var úr í Hnokka, um þrjár mílur frá
bænum. Skipið var brátt horfið
nema möstrin stóðu upp úr fram á
næsta dag.
Brátt tók líkin að reka, enda
veðrið enn brjálað og skerjagarð-
urinn þröngur og grýttur. Þar á
meðal rak landganginn af skipinu,
sem Gonidec bjargaðist á. Ekkert
lífsmark sást þegar stigann rak þar
inn í klettavík, þar sem brimið
lamdi, svonefnda Hölluvör. Mað-
urinn lá í sjónum undir land-
göngustiganum að mestu og hélt
með hægri hendi í stigann, en með
þeirri vinstri hélt hann undir
hnakka sér. Þegar hann kenndi
grunns sleppti hann takinu og skol-
aði á land. Var mikið afrek að ná
honum úr sjónum í briminu. Er tal-
ið að landgangurinn hafi bjargað
honum frá að rotast í klettunum,
svo og að hann ríghélt undir hnakk-
ann hafi bjargað honum frá ofkæl-
ingu í sjónum, skv. nútímavísindum.
Heima á bænum hlúði kvenfólkið að
honum.
Um leið og þau fundust var lík-
unum 22, sem rak, raðað í fjöruna.
Og er myndin af líkunum í röð með
dr. Charcot fremstan, sem Finn-
bogi Rútur Valdimarsson, ritstjóri
Alþýðublaðsins, tók, minnisstæð á
Íslandi og fræg víðsvegar um heim
enn í dag. Ekki síður en myndin
sem tekin var af dr. Charcot um
borð í Pourquoi-Pas? í Reykjavík-
urhöfn með mávinn sem leitað hafði
á náðir þeirra við Grænland og
hann haft í búri í káetu sinni til
þess að forða honum frá ketti sín-
um, en lét svo verða sitt síðasta
verk að sækja niður í káetuna þeg-
ar útséð var um að þeir voru allir
að farast. Sleppti fuglinum til að
hann mætti bjargast á vængjunum
þegar vængjalausir hyrfu í saltan
mar.
Danska varðskipið Hvidbjørnen
fór á strandstað daginn eftir, svo
og vélbáturinn Ægir. Þá var aðeins
eitt siglutré upp úr og allt um sein-
an. Lík skipverjanna 22 voru flutt
með viðhöfn til Reykjavíkur. Var
sálumessa í Landakotskirkju (þar
sem nú verður minningarathöfn kl.
10 laugardaginn 16. sept) áður en
kisturnar voru fluttar um borð í
frönsku freigátuna Audacieux, sem
send var til að sækja þá og skip-
brotsmanninn Evgene Gonidec.
Þessi harmleikur var mjög lifandi í
huga Íslendinga og stóðu flestir
Reykvíkingar með drúpandi höfuð
meðfram Túngötunni þegar líkin
voru flutt til skips á vörubílum,
tvær kistur á hverjum bíl. Er eink-
um minnisstæður maðurinn sem
einn gekk fremstur á eftir kistum
félaga sinna. Opinber minning-
arathöfn var í Notre Dame kirkj-
unni í París þegar dr. Charcot og
menn hans voru kvaddir. Einnig
var Minningarathöfn í Kaupmanna-
höfn og mikið um atburðinn skrifað
í allri heimspressunni. Víða í
Frakklandi eru söfn sem geyma
minningu þeirra og þar sem þeirra
er minnst þegar 70 ár eru frá þess-
um atburði. Einhver lík rak seinna
og hvíla átta þeirra í Fossvogs-
kirkjugarði.
Í huga Íslendinga er þessa sjó-
slyss enn minnst sem harmleiksins
mikla. En víðast beinist minningin
um dr. Jean-Baptiste Charcot að
landkönnuðinum og vísindaafrekum
hans. Einkum þykja rannsóknir
hans og manna hans á eðlisfræði
jarðar á sviði haffræði merkilegar.
Jarðfræði hafsbotnsins og setlögin
voru þar stórt verkefni. Leið-
öngrum hans til Suðurskautsland-
anna hélt hann áfram fram að fyrri
heimsstyrjöldinni. Er henni lauk
sneri hann sér að norðurheim-
skautslöndunum með 13 leið-
öngrum þar til sjóslysið við Ísland
batt enda á þá 1936. Leiðang-
ursmenn munu hafa stundað seg-
ulmælingar á þessu svæði, m.a.
gert fyrstu segulmælingar á Ís-
landi, sem dr. Leo Kristjánsson
hefur skrifað um. Og fyrstir manna
komust þeir til rannsókna á berg-
lögum klettsins Rockall sem sann-
aði að bergið væri ekki frábrugðið
því sem er á hryggnum undir, öfugt
við það sem haldið var áður. Þá má
geta þess að dr. Charcot lét 1923
teikna og gefa út hjá Service Hy-
drographic fiskikort Norður-
Atlantshafsins. Svo hann skipti
miklu máli í rannsóknum hér við
land.
Fljótandi rannsóknastofa
Skipið Pourqoui-Pas? var í raun-
inni byggt eins og fljótandi rann-
sóknastofur með góðum bókakosti í
tengslum við „Musée d’Histoire
Naturelle“ í París, þar sem hann
var framkvæmdastjóri. Ávallt hafði
hann um borð líffræðing, lækni,
jarðfræðing, haffræðing, bakt-
eríufræðing, kortagerðarmann og
fuglafræðing. Auk þess hafði hann
alltaf í leiðöngrum góðan teiknara,
auk ljósmyndara. Taldi athugulan
teiknara oft betri heimild. Einn af
teiknurum var seinni kona Char-
cots, Meg, sem kom með honum til
Íslands 1912. Munu þær myndir og
teikningar vera til í frönskum söfn-
um. En fyrri kona hans, Jeanne
Hugo, dótturdóttir rithöfundarins
Victors Hugo, kom með honum til
Íslands 1902. Það hjónaband entist
þó ekki lengi því þegar hann kom
úr fyrsta suðurskautsleiðangrinum
eftir þriggja ára útivist, beið hans í
fyrstu höfn bréf um að hún hefði
skilið við hann.
Hið aldna rannsóknaskip Pour-
qoui-Pas? hafði semsagt margt af-
rekað og marga hildi háð við ísa og
óveður við suðurskautið og í norð-
urhöfum er skerið Hnokki út af
Mýrum varð því að aldurtila fyrir
70 árum.
Örlagaferð Síðasta myndin af skipinu þegar það heldur undir vélarafli af stað frá Reykjavík á vald örlaga sinna
15. sept. 1936. Svartur kolareykur stendur upp af því.
Frelsi Dr. Charcot með særða mávinn sem leitaði til þeirra við Grænland
og var í búri í káetu hans. Er útséð var um að þeir væru allir að farast sótti
dr. Charcot búrið og sleppti fuglinum svo hann mætti bjargast á vængj-
unum þegar vængjalausir hyrfu í saltan mar.
Brátt tók líkin að reka,
enda veðrið enn brjálað
og skerjagarðurinn
þröngur og grýttur.