Náttúrufræðingurinn - 1954, Qupperneq 59

ÖSKUB AUNIR
101
eldfjallarannsóknum hér á landi og rannsakaði m. a. Eldgjá, skrifar
i hinni kunnu eldfjallafræði sinni (Vulkankunde, Stuttgart 1927, bls.
103): „Ef saman fara öskufall og regnskúrir, verður eðlilega úr þessu
leirregn (Schlammregen), og oft er þá í sliku regni ákaflega mikið
af písólítum, þ. e. baunastórum leirkúlum með sammiðja (koncen-
trískum) lögum, og er ekki aðeins algengt að finna þær rétt eftir
gos (t. d. eftir Santa Maria-gosið 1902), heldur og í gömlum lögum
(Laacher See).“ Santa Maria er eldfjall mikið í Guatemala, og varð
stórkostlegt sprengigos í því fjalli 1902, en Sapper skrifaði mikið um
það gos. Laacher See er eitt af hinum mörgu „Kerum“ (Maar),
þ. e. sprengigígum, nú hálffylltum af vatni, í Eifel-héraðinu í Rínar-
löndum í Þýzkalandi. Hægt hefur verið að sýna fram á það með
frjógreiningu, að kerin á Eifel-svæðinu voru virkar eldstöðvar á hinu
svo kallaða Alleröd-skeiði, þ. e. hlýviðrisskeiðinu 9000—10000 árum
f.Kr.
Franskur jarðfræðingur, A. Lacroix, gat sér heimsfrægð fyrir rann-
sóknir sínar á eldgosinu úr fjallinu Montagne Pelée á eynni Marti-
nique í Vesturindíum árið 1902, en eldský (nué ardente) úr þessu
gosi drap á nokkrum sekúndum 30 þúsund manns í hafnarbænum
St. Pierre. í bók sinni um þetta gos (La Montagne Pelée et ses Erup-
tions, Paris 1904) lýsir Lacroix annars konar myndun öskubauna,
sem hann var sjónarvottur að. Hann sá þarna allmörgum sinnum
öskubaunir myndast, þegar regndropar féllu á nýfallna heita, fín-
gerða ösku, og féllu svo strjált, að yfirborð öskunnar varð ekki alvott.
Droparnir gufuðu fljótt upp, en mynduðu um leið utan um sig ösku-
kúlur, sem voru allt upp í matbaunastærð og ultu stundum undan
halla eða var feykt til af vindi og urðu þá alveg hnöttóttar. Lacroix
fann einnig öskubaunir í eldri öskulögum á Martinique.
Kúlur svipaðar að ytra útliti öskubaunum þeim, sem myndazt hafa
í Hverfjallsgosinu og öðrum sprengigosum, geta myndazt á annan
hátt, t. d. við kemíska útfellingu járnsambanda í vatni, svo og við
útfellingu kalks og kísils. Það, sem nefnt er vatnamálmur (sæ. sjö-
malm, þý. See-eisenerz) er útfelling brúnjárnsteins, en brúnjárnsteinn
(límonít) er járnoxyd (Fe203) bundið vatni, og er raunverulega
sama efni og ryð á járni. Brúnjárnsteinn fellur út á útfellingar-
kjarna, sem geta verið alls konar uppruna og stærðar, sandkorn,
strá, laufblöð, skordýrasaur, smásæ frjókorn, kísilþörungar o.fl. Mynd-
ast af þessu korn og kögglar allra mögulegra stærða og útlits, oftast
mjög óreglulegrar lögunar, en geta orðið í lögun sem kringlóttar skíf-