Náttúrufræðingurinn - 1969, Blaðsíða 36

78
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
andi hálendismegin við aðalrofbörðin og á þeim svæðum, þar sem
jarðvegseyðingin hefur nýlega átt sér stað, því að þar eru víða
moldir eftir. Helztu moldasvæðin eru sýnd á 1. mynd. Aftur á
móti sést varla foksandur á þeim svæðum, þar sem jarðvegseyðing-
in hefur verið alger. Þar er landið aðeins þakið möl og grjóti
ásamt nöktum klapparholtum (mynd II a og b). Landið er þá nefnt
örfoka, og það minnir á þau svæði Sahara eyðimerkurinnar, sem
nefnd eru reg eða serir. Aðaluppspretta sandfoksins er því í ná-
munda við rofbörðin og á moldunum, og foksandurinn þar er fyrst
og fremst vikur, sóttur í grófari hluta öskulaganna. Auk þess gefa
aurar Farsins við Sandvatn (mynd II a) og gamli Hagavatnsbotn-
inn tilefni til foksandsmyndunar, enda munu Sandvatnsaurarnir
liafa orðið afdrifaríkir fyrir jarðvegseyðinguna á Haukadalsheiði.
Hvergi hafa þó myndast eiginlegir roksandshólar (dunes), heldur
liafa aðeins myndazt sandskaflar hlémegin við mishæðir og steina.
Þessir sandskaflar eyðast aftur, þegar aðflutningurinn á nýjum
sandi frá jarðvegseyðingunni minnkar og landið verður örfoka.
Steinar og klappir bera víða augljós merki um vindsvörfun (corra-
sion), þar sem landið er örfoka (mynd III b). Það leynir sér ekki,
hvaða vindátt veldur sandfokinu, því að norðausturhliðar stein-
anna eru fægðar, gljáandi og stálgráar á lit, meðan hinn matti, grá-
brúni veðrunarlitur basaltsins varðveitist á suðvesturhliðum þeirra.
Samuelsson (1925) benti m. a. á þetta atriði. Foksandurinn berst
stöðugt yfir á gróðursvæðin, þar sein hann sezt að. í rofbörðunum
á aðalvindiofssvæðunum má hvarvetna sjá meira og minna af gróf-
um foksandslögum, en þau ná mjög misjafnlega djúpt niður í áfoks-
jarðveginn, og er það nokkur mælikvarði á það, hvenær stórfelldir
sandbyljir hófust á þeim slóðum. í grófum dráttum má segja, að
foksandslögin nái því dýpra niður í áfoksjarðveginn því lengra sem
dregur til norðausturs á Haukadalsheiðinni.
Öskulagatímatalið
Eins og í öðrum eldfjallalöndum, eru alls staðar á íslandi fleiri
og færri öskulög í þeim setlögum, sem hafa byggzt upp á staðnum,
ekki hvað sízt í áfoksjarðveginum og mýrum. Það er orðið langt
síðan að íslendingum varð ljós uppruni öskulaganna. Að minnsta
kosti skrifar Gísli Oddsson, Skálholtsbiskup, svo árið 1638 í bók