Náttúrufræðingurinn - 1969, Blaðsíða 66

108
NÁTTÚ RU FRÆÐINCURIN N
Orsakir stórfelldrar jarðvegseyðingar
Saga jarðvegseyðingarinnar mun vera því sem næst jalnlöng sögu
áí'oksjarðvegsins. Hægfara jarðvegsrof hefur verið í gangi allan tím-
ann á takmörkum gróðursvæða og ógróins lands og auk þess í
smærri stíl á hæðum og í hlíðum. Jarðvegseyðingin eykst aftur á
móti stórkostlega, ef roföflunum berst skyndilega mikið magn af
sandi eða vikri. Tii þess hafa legið þrjár megin ástæður: Öskugos,
kólnandi loftslag og landnámið, auk þess sem þornandi sandeyrar
við ár, stöðuvötn eða í fjörum geta valdið mikilli jarðvegseyðingu
á takmörkuðum svæðum.
Hvert stórfellt öskugos, sem fellur á gróðurvana svæði, veldur
geigvænlegri jarðvegseyðingu, þar sem vikurinn reynist roföflunum
stórvirkt graftrartæki, nema þar sem askan er mjög fín.
Gróðurmörk hálendisins færast niður við hverja loftslagskólnun,
en við það losnar sá áfoksjarðvegur, sem bundinn hefur verið af
gróðrinum á efstu gróðursvæðunum. Sá jarðvegur er yfirleitt mjög
grófur og verður því mikið rofafl í meðferð vatnsins og vindsins.
Þegar landnámsmennirnir komu til íslands voru liér engin gras-
étandi dýr, svo að gróðurinn og gróðurmörk hálendisins voru í
jafnvægi við þáverandi loftslag. Nærvera mannsins raskaði stórlega
þessu jafnvægi og þá sérstaklega húsdýrabeitin. Þetta atriði hafa
ýmsir réttilega lagt mikla áherzlu á (H. Bjarnason 1953, R. Sveitis-
son 1953, S. Þórarinsson 1961).
Af eðiilegum ástæðum lét veikbyggðasta gróðurlendið fyrst á sjá,
en það var einmitt næst gróðurmörkunum, svo að aukið jarðvegs-
rof hefur mjög fljótt farið að segja til sín. Auk húsdýrabeitarinnar
hafði nærvera mannsins margvísleg áhrif á jafnvægi gróðursvæð-
anna. Athafnir þeirra, svo sem skógarhögg, skógarbrennsla, reiðgöt-
ur og mannvirkjagerð, opnuðu víða sár í gróðurheildina, en þau
hjálpuðu roföflunum við eyðingarstarfsemi sína. Þannig mætti lengi
halda áfram að teija, en ég hef valið þann kost, að láta rannsóknir
á þessum þáttum falla utan ramma verkefnis míns, enda liefur lang-
mest verið um hann ritað.
Eitt atriði vildi ég þó minnast lítillega á. Fyrir landnámið nam
gróðurinn óhindrað land á þeim svæðum, þar sem jarðvegseyðingin
átti sér stað, og hann dró þar með mjög úr áhrifamætti rofaflanna.
Þetta landnám gróðursins reyndist miklum mun torveldara með til-