Náttúrufræðingurinn - 1969, Síða 37

NÁTTÚRU FRÆÐINGURINN
79
sinni De Mirabilibus Islandiœ (í ísl. þýðingu J. Rafnar, 1942): „Á
afar mörgum stöðum, þar sem grjót er ekki til hindrunar, finnst
í opnum og uppgröfnum jarðveginum fyrst og fremst aska, sem er
jafnt og þétt yfir moldina.“ Síðan lýsir hann nánar jarðvegssniði
með trjáleifum og öskulögum á milli, en því næst: „Allt þetta er
sönnun þess, að fjallaaska hefur svo oft lagt land þetta í eyði.“
Það fer ekki á milli mála, að höfundur þessa hefur gert sér fulla
grein fyrir uppruna öskulaganna og hinum geigvænlegu afleiðing-
um öskugosanna. Við þessa þekkingu var engu aukið fyrr en 300
árum síðar, þegar brautryðjendur íslenzkra öskulagarannsókna,
þeir Hákon Bjarnason og Sigurður Þórarinsson (1940), hefja skipu-
legar rannsóknir og mælingar á útbreiðslu og aldri öskulaganna.
Með útkomu ritgerðar Sigurðar Þórarinssonar Tefrokronologiska
studier pá Island árið 1944 var brotið blað í sögu rannsókna í jarð-
fræði (og sagnfræði) eftir síðasta jökulskeið á íslandi, þar sem ösku-
lagatímatalið gerði það kleift að setja í tímaröð marga þá atburði,
sem skeð liafa á þessu tímabili. Síðar, þegar geislakolsaðferðin kom
til sögunnar, mátti finna raunverulegan aldur forsögulegra ösku-
laga, en jrað hefur reynzt ómetanlegt við allar rannsóknir. Frá því
árið 1944 hefur Sigurður Þórarinsson unnið jafnt og þétt að því
að auka þekkingu á uppruna og útbreiðslu hinna ýmsu öskulaga
(S. Þórarinsson 1949, 1951, 1958, 1960, 1964 og 1968). Samt vantar
ennþá mikið á, að öll öskulög séu kortlögð, sérstaklega forsöguleg
öskulög, sem minni útbreiðslu hafa.
Sigurður Þórarinsson (1961) varð einnig íyrstur manna til að
nota öskulögin til að mæla Jjykknnnarhraða áfoksjarðvegsins á mis-
munandi tímum, og liafa þær starfsaðferðir verið teknar upp af
höfundi. Aðferðin er fólgin í því, að mæld er þykkt áfoksjarðvegs-
ins milli þekktra öskulaga og síðan reiknað út árlegt meðaláfok.
Með því er hægt að sjá magn fokefna á ýmsum tímum og þá um
leið jarðvegseyðinguna, því að magn fokefnanna vex í réttu hlut-
falli við hana. Á Haukadalsheiði er tiltölulega auðvelt að þekkja
öskulögin hvert frá öðru, jiví að þau eru harla ólík, hvað lit, gróf-
leika og gerð viðvíkur. Með vinsamlegri aðstoð Sigurðar reyndist
mér Jiað fljótlegt að þekkja jiau í sundur. Þarna finnast 18 ösku-
lög, a. m. k. á einhverjum hluta svæðisins, og 2—3 til viðbótar koma
líklega inn á útjaðra þess. Á 2. mynd er sýnd lega þessara öskulaga
í meðaljarðvegssniði. Aldur 9 þessara laga er þekktur, en það eru