Náttúrufræðingurinn - 1993, Qupperneq 3

Haraldur Sigurðsson
Tambora 1815: Mesta eldgos
á jörðinni á sögulegum tíma
inngangur
Árið 1815 varð mesta eldgos sem
sögur fara af, þegar eldijallið Tambora
á eynni Sumbawa í Austur-Indíum
sprakk í loft upp. í gosinu þeyttist
mikið magn af brennisteinsgasi og
ösku upp í heiðhvolfið og hafði móðan
áhrif á loftslag um allan heim. Fyrir
okkur eru Austur-Indíur íjarlæg lönd
með ævintýrablæ og til skamms tíma
höfðu fáir íslendingar farið þar um
aðrir en Jón Ólafsson Indíafari (1624),
Árni Magnússon frá Geitastekk (1760)
og Björgúlfur Ólafsson læknir (1915).
Indónesía er nú íjórða ijölmennasta
ríki heims, með 184 milljónir íbúa,
sem búa á um þrettán þúsund eldfjalla-
eyjum og varðveita forna og merkilega
menningu. Það er ekki eingöngu fjöldi
eldstöðva sem gerir þennan heimshluta
sérstæðan fyrir jarðfræðinga heldur er
það stærð og kraftur sprengigosanna
sem olli því að greinarhöfundur leitaði
á þessar slóðir til rannsókna. Gosin í
Austur-Indium hafa dreift ösku og
brennisteinsmóðu um allan heim, eink-
um gosin í Tambora 1815, Krakatá
1883 og Agung 1963.
Mestu eldgos á jörðinni eru sprengi-
gos sem framleiða gjóskuflóð. Stendur
þá strókur af vikri, ösku og gasi upp
úr gígnum og frá þessum risastóra gos-
brunni streymir glóandi heitt flóð sem
rennur með jörðu í allar áttir frá eld-
íjallinu. Þessi heitu helský eru mestu
skaðvaldar í eldfjallalöndum og valda
gjöreyðingu þar sem þau flæða yfir.
Gos af þessu tagi eru nær óþekkt á
íslandi og á margan hátt ólík þeyti-
gosum þeim sem brjótast upp úr Heklu
eða Öskju. íslensk þeytigos eru flest
plínísk, þ.e. af þeirri tegund sem ein-
kenndi gosið í Vesúvíusi árið 79 e.Kr.,
þegar rómversku borgirnar Pompei og
Herkúlaneum eyddust og Plíníus eldri
fórst (Haraldur Sigurðsson o.fl. 1985).
í plínískum þeytigosum stendur strókur
af vikri og ösku upp úr gígnum og
blandast andrúmslofti. Askan hitar
loftið og öskublandan ris upp í heið-
hvolfið eins og risastór loftbelgur.
Öskustrókurinn dreifist síðan með
vindi í heiðhvolfínu eða við veðra-
hvörfín (í um 15 til 30 km hæð) og að
lokum fellur öskudreifín til jarðar og
myndar öskulag. Plínísk þeytigos eru
töluvert kraftmikil, eða með kviku-
streymi 107 til 108 kg/sek (10--100 þús.
tonn/sek). En ef streymið nær vissum
mörkum (1. mynd) gjörbreytast hættir
gossins. Gjóska streymir þá með svo
miklum hraða í stróknum sem stendur
upp úr gígnum að hún nær ekki að
blandast andrúmslofti, og fær þá ekki
lyftingu við að hita loftið, heldur þeyt-
ist skammt upp eins og gosbrunnur og
fellur síðan til jarðar umhverfis gíginn
eins og glóandi snjóflóð. Það virðist
Náttúrufræðingurinn 63 (3-4), bls. 125-149, 1993. 125