Náttúrufræðingurinn - 1993, Side 23

loftsins (14. mynd). Að lokum ályktaði
Hymphreys að endurkast sólargeisla
frá eldfjallamóðu og út í geiminn sé
þrjátíu sinnum meira en það magn af
vörmum jarðgeislum sem móðan getur
numið í sig og þar af leiðandi valdi
móðan kælingu á yfírborði jarðar.
Rannsóknir síðari tíma hafa sýnt
fram á að tvær höfuðforsendur Hum-
phreys eru rangar. I fyrsta lagi er móð-
an ekki úr glerkornum heldur er hún
úði af brennisteinssýru og í öðru lagi er
stærð agna í móðunni ekki 1,85 míkron
heldur um 0,1 míkron. Þegar Agung, á
eynni Balí í Indónesíu, gaus árið 1963
var hin háfleyga U-2 njósnaflugvél
Bandaríkjanna notuð til að safna
sýnum úr móðunni í um 21 km hæð.
Christian Junge sýndi fram á að móðan
var nær eingöngu samsett af örsmáum
dropum úr nær hreinni brennisteinssýru
(75% H2S04 + 25% H20) en magn
glerkorna var hverfandi lítið. Það tók
nokkra áratugi áður en menn áttuðu sig
fullkomlega á mikilvægi þessarar bylt-
ingarkenndu uppgötvunar en Pollack
o.fl. (1976) urðu fyrstir til að kanna
áhrif brennisteinsmóðu á geislabúskap
lofthjúpsins og loftslag. Niðurstöður
þeirra sýna að þótt eldfjallamóðan
endurvarpi hita út í geiminn er kólnun
á yfírborði jarðar af þessum sökum lítil
fyrst í stað vegna þess að móðan hefur
einnig gróðurhúsaáhrif skömmu eftir
gos, á meðan agnirnar eru stórar. Á
þessu stigi hitnar lofthjúpurinn í heið-
hvolfínu en nokkrum mánuðum eftir
gos byrjar verulega að kólna í veðra-
hvolfi og á yfírborði jarðar samkvæmt
mælingum og veðurathugunum eftir
stórgos, eins og lýst var hér á undan.
Hvað verður þá af öllum glerkorn-
unum? Sýnt hefur verið fram á að
meðalstærð gjóskukoma úr sprengigosi
er mjög lítil, eða til dæmis aðeins um
16 míkron í gosinu í St. Helenufjalli í
Washingtonríki í Bandaríkjunum árið
1980, og mikill hluti gjóskunnar eru
glerkorn um eða undir eitt míkron í
þvermál. Samkvæmt lögmáli Stokes
um fallhraða ættu öskukorn af þessari
stærð að berast að minnsta kosti hálfa
leið kringum hnöttinn áður en þau falla
til jarðar en gjóskan frá St. Helenu
féll ekki í Atlantshafið árið 1980, eins
og Stokes-lögmál segir til um, heldur
rigndi niður aðallega innan 300 km
fjarlægðar frá íjallinu. Ástæðan fyrir
því er sú að öskuagnirnar féllu ekki til
jarðar sem einstök korn heldur höfðu
þær dregist saman í stórar þyrpingar í
gjóskustróknum. Þyrpingarnar, sem
voru um 200 míkron í þvermál, fylgdu
Stokes-lögmáli og féllu til jarðar
skammt frá eldfjallinu. Þær voru svo
laust tengdar að þær leystust í sundur
þegar til jarðar kom (Carey og Harald-
ur Sigurðsson 1982). Hvert er það að-
dráttarafl sem veldur því að smáagnir
hanga saman í gjóskustróknum? I
sprengigosum er algengt að mökkurinn
sé upplýstur af eldingum, en upphaf
Surtseyjargossins er eitt besta dæmi
um það (Sveinbjörn Björnsson 1966),
og rafmagnstruflanir i gjóskustróknum
eru sennilegasta skýringin á þessari til-
hneigingu öskuagnanna að safnast
saman í stærri þyrpingar.
BRENNISTEINN FRÁ TAMBORA
Hvað kom mikið af brennisteinsgasi
upp úr Tambora árið 1815? Þar sem
brennisteinn er mjög reikult og upp-
leysanlegt efni er erfítt að áætla magn-
ið en þó má beita tveimur aðferðum í
þessu sambandi: mælingum á brenni-
steini i glerinnlyksum í kristöllum frá
Tambora og mælingum á brennisteins-
sýru frá árinu 1815-16 í ískjörnum frá
heimskautalöndum. Glerinnlyksur í
kristöllum frá gosinu innihalda um 600
ppm af brennisteini og varðveita senni-
lega brennisteinsmagn kvikunnar fyrir
gos. Miðað við heildarmagn kviku sem
145