Náttúrufræðingurinn - 1993, Síða 68

leiða líkur að því hvernig þær bárust
til eyjanna. Carlquist (1967) telur að
um 2/3 landnemanna hafi komið með
fuglum, ýmist í maga þeirra (um 40%)
eða á fjöðrum eða fótum (ca. 35%).
Stærstur hluti þeirra sem eftir eru hefur
líklega borist með sjávarstraumum.
Carlquist telur að nálægt íjórðungur
hafi borist fljótandi, annaðhvort á
sjónum eða á öðrum plöntum, s.s.
rekaviði. Mjög fáar eða nær engar hafa
borist með vindi og virðist svipað
gilda um aðrar mjög einangraðar
úthafseyjar (sjá t.d. Fenner 1985).
AÐ ÞEKKJA SINN VITJUNARTÍMA
Dvali er dreijlng fræja í tíma
Ymsir eiginleikar fræja hafa verið
kunnir mönnum frá ævafornu fari,
enda mikilvægt fyrir akuryrkjuþjóðir
að kunna skil á spírun nytjajurta og
áhrifum umhverfís. Af skrifum Þeó-
frastosar (um 372-287 f.Kr.) má m.a.
ráða að menn skildu þýðingu fræhvít-
unnar sem næringarforða fyrir plöntu-
kímið, þeir vissu að fræ gerðu ólíkar
kröfur til umhverfisins varðandi spírun,
að fræ voru mislanglíf eftir tegundum
og að það bætti spírun að leggja fræ í
bleyti fyrst (Evenari 1984).
Segja má að dvali fræja sé ekkert
annað en dreifing í tíma. Plöntur geta
valið um tvær leiðir; að dreifast vel í
tíma eða rúmi. Þær ráða yfirleitt mjög
litlu um hvar fræið lendir í rúmi en
virðast hafa betri tök á að tímasetja
spírunina rétt, þ.e. fræið getur numið
ýmis áreiti í umhverfmu og beðið með
að spíra þar til aðstæður eru hagstæðar.
Hvaða hluti frœsins ræöur því hvenœr
frœið spírar?
Þegar hefur verið minnst á að fræ
blómplantna eru af þrennum uppruna.
Fræskurnin er alfarið mynduð úr vef
móðurplöntunnar, fræhvítan er að
tveimur þriðju frá móður og einum
þriðja frá föður en kímið sjálft hefur
þegið sitt erfðaefni jafnt frá hvoru for-
eldri um sig. Það er misjafnt hvaða
hluti fræsins er næmur fyrir því áreiti
sem hvetur spírun. Það getur verið fræ-
skurnin, fræhvítan eða kímið sjálft
(Westoby 1981). Svo virðist því sem
móðurplantan hafi meiri áhrif á dreif-
ingu fræsins í tíma en faðirinn.
Hvers vegna liggja fræ í dvala?
Á flestum svæðum jarðar eru árstíða-
skipti í veðurfari þannig að vöxtur er
hægur eða liggur niðri hluta ársins.
Þannig skiptast á annaðhvort regn- og
þurrktímabil eða kaldir vetur og hlý
sumur. Fræ eru þá yfirleitt þroskuð í
lok vaxtartímabilsins (regntímans eða
sumars) en það er ekki besti tíminn til
spírunar. í regnskógum hitabeltis eru
engin árstíðaskipti og þar hefur ekki
verið valið íyrir því að bíða með spírun.
Hjá plöntum utan hins raka hitabeltis
er það regla fremur en undantekning
að fræin spíra ekki strax og þeim hefur
verið dreift. Spurningunni um hvers
vegna fræ liggja í dvala er hægt að
svara lífeðlislega (hvaða eiginleikar
fræsins valda því að það spírar ekki
strax) og út frá vistfræðilegum eða
þróunarfræðilegum forsendum (hvers
vegna hefur náttúruvalið hyglað þeim
einstaklingum sem mynduðu fræ sem
ekki spíruðu strax?).
Ef umhverfið væri alltaf jafnhagstætt
fyrir spírun plantna væri dvali ekki til
- eins og reyndin er í sírökum hita-
beltisskógum þar sem árstíðasveiflur
eru hverfandi. Dvali hefur þróast
vegna þess að umhverfið er breytilegt
og ekki nema stundum hagstætt fyrir
spírun og vöxt ungplantna. Einnig má
taka dæmi af einærum plöntum; ef fræ
þeirra lægju ekki i dvala og söfnuðust
í fræforða heldur spíruðu öll á hverju
ári myndi stofn þeirra þurrkast út í
einu vetfangi ef eitthvað kæmi fyrir