Náttúrufræðingurinn - 1993, Síða 70

hægri eða lítilli spírun hjá mörgum
tegundum, t.d. af ertublómaætt, blá-
gresisætt og hélunjólaætt. Ein leið til
að fá slík fræ til að spíra er að leggja
þau í sýru, eða skrapa eða rispa fræ-
skurnina. I náttúrunni gæti verið að
sum spíruðu eftir að hafa farið í gegn-
um meltingarveg dýra, eftir að fræið
hefur þanist út og dregist saman vegna
hitasveiflna í jarðvegi, eða ekki fyrr
en örverur í jarðvegi hafa að hluta
unnið á fræskurninni.
Sumar tegundir í ofangreindum ætt-
um mynda reyndar tvenns konar fræ.
Sumar belgjurtir mynda bæði brún og
svört; brún fræ með mjúkri skurn sem
liggja stutt í dvala og spíra fljótt og
langlíf svört fræ með harðri fræskurn
sem safnast í fræforða.
Stundum eru i fræskurninni eða kím-
inu tálmandi efni sem eyðast smám
saman og þegar áhrifa þeirra hættir
að gæta getur fræið spírað. Þetta er
t.d. þekkt hjá sumum eyðimerkurjurt-
um; fræin spíra ekki fyrr en regnvatn
hefur skolað tálmum úr fræskurninni.
Sum fræ spíra ekki fyrr en þau hafa
verið kæld í vissan tíma en önnur er
ekki nóg að geyma við lágt hitastig sé
það stöðugt, því stundum eru það
sveiflur á hitastigi sem koma spírun
af stað. Fræ margra skógartrjáa sem
lifa á svæðum þar sem skógareldar eru
tíðir spíra alls ekki fyrr en þau hafa
verið hituð upp (Fenner 1985). Þetta
á t.d. bæði við ástralskar Eucalyptus
tegundir og sumar furur.
Er þá ótalinn sá þáttur sem oft
skiptir mestu en það er ljós. Það er
ekki aðeins ljósstyrkurinn sem skiptir
máli heldur einnig ljósloturnar og ljós-
gæðin, þ.e. litrófssamsetning ljóssins
(t.d. Mayer og Poljakoff-Mayber). Þurr
fræ eru yfirleitt ekki næm fyrir ljósi;
þau verða ekki ljósnæm fyrr en eftir
að þau hafa tekið upp ákveðið vatns-
magn. Sum fræ spíra aðeins ef þau fá
langar ljóslotur (þ.e. lengri en 12 tima
í einu) en önnur aðeins ef þau fá
stuttar lotur. Stundum er nóg að láta
ljós skína á fræin í nokkrar mínútur
eða jafnvel sekúndur. Ljósgæðin eru
mjög mikilvæg; meðan rautt ljós (með
bylgjulengd 660 nm) hvetur spírun
letur innrautt ljós (730 nm). Það er
síðasta áreitið sem skiptir máli. Þann-
ig er hægt að afturkalla hvetjandi áhrif
rauðs ljóss með því að setja fræið
undir innrautt ljós strax á eftir.
Hvaða máli skiptir þetta svo við
tímasetningu spírunar? Við það að
skína í gegnum laufþak breytist litrófs-
samsetning ljóss þannig að hlutfall
innrauðs ljóss hækkar allt að sjöfalt
miðað við rautt. Dreifing fræsins í
tíma er þá slík að það bíður eftir opnu
í laufþakið fyrir ofan sig þar sem aðrar
plöntur skyggja ekki á. Ahrif hita-
sveiflna gætu verið svipuð en vitað er
að þar sem opnur myndast eykst hita-
sveifla þannig að meira hitnar á daginn
en kaldara verður að nóttu (Thompson
og Grime 1983).
Vistfrœðileg flokkun dvala
Dvala má einnig flokka eftir því
hvernig plöntur lögðust í hann og hefur
það verið kallað vistfræðileg flokkun
(Harper 1977). Slíkan dvala má greina
í þrennt. I fyrsta lagi er sá dvali sem
kalla mætti meðfæddan; fræið er fyrir-
fram stillt á spírun við vissar um-
hverfisaðstæður og það spírar ekki fyrr
en það hefur móttekið rétt áreiti. I ann-
an stað getur umhverfið verið óhag-
stætt þannig að fræið getur ekki spírað.
Til dæmis má hugsa sér að fræið nái
ekki að taka upp nægilegt vatn úr
umhverfínu til að byrja að spíra, það
sé of kalt, eða að fræið sé grafið í
jarðvegi þar sem súrefni er af skornum
skammti en mikið af koltvísýringi. Um
leið og umhverfið verður hagstæðara
spírar fræið. Til þessarar tegundar
192