Náttúrufræðingurinn - 1993, Qupperneq 78

HALASTJARNAN SHOEMAKER-LEVY 9
Síðari hluta júlímánaðar 1994 mun halastjarnan Shoemaker-Levy 9 (kennd við Shoe-
maker-hjónin og David Levy, sem uppgötvuðu halastjörnuna ásamt Philippe Bendjoya)
rekast á reikistjörnuna Júpíter.
Halastjarna þessi sást fyrst þann 24. mars 1993 og varð þá strax ljóst að hún var
mjög óvenjuleg. Ljósmyndir sýndu a.m.k. 5 kjarna en ekki einn vel afmarkaðan kjarna
eins og algengast er. Síðari athuganir hafa staðfest 22 kjarnabrot. Þá sýndu mælingar
á braut brotanna að halastjarnan hefur verið á mjög aflangri braut unr Júpíter en ekki
um sólina eins og flestar aðrar halastjörnur. Svo virðist sem hún hafi verið á braut um
Júpíter a.m.k. frá árinu 1970 og útreikningar á brautinni sýna að í júlí 1992 fór hún
svo nærri reikistjörnunni að hún brotnaði upp vegna flóðkrafta. Frá þeinr tíma hafa
brotin ferðast saman og eru nú að sjá eins og perlur á streng. Loks sýna útreikningar
að brotin rekast á Júpíter í júlí 1994, það fyrsta líklega þann 18. og hið síðasta þann
23. Stærsta brotið mun sennilega skella á Júpíter þann 22. júlí.
Hér er rétt að minna á að halastjörnubrotin eru úr ísefnum og eru þau stærstu talin
vera um 4 km í þvermál. Þau munu rekast á Júpiter með hraða sem nemur um 60 km/s.
Ismoli sem er um 1 km að þvermáli og æðir inn í gufuhvolf Júpiters með hraðanum 60
km/s hefur hreyfiorku sem svarar til 250.000 megatonna af sprengiefninu TNT. Hreyfi-
orka stærstu brotanna er allt að hundrað sinnum meiri. Afar erfitt er að áætla
nákvæmlega hvernig slíkur árekstur brotanna við gufuhvolf reykistjörnunnar verður.
Þó má líklega reikna með mjög skærum og heitum blossum þegar brotin skella á
gufuhvolfinu. Utreikningar sýna að brotin muni falla niður á þá hlið Júpiters sem frá
okkur snýr og munu atburðirnir því ekki sjást beint frá jörðinni. Hugsanlega má þó
greina stærstu glampann því tungl Júpiters gætu endurvarpað þeim til okkar ef afstaða
þeirra verður heppileg þegar árekstrarnir verða. Þá er hugsanlegt að merki árekstranna
megi enn sjá sem truflanir í gufuhvolftnu er árekstrarstaðirnir verða sýnilegir vegna
snúnings reikistjörnunnar.
Stjörnufræðingar um allan heim hafa tekið höndum saman og munu fylgjast með
atburðarásinni. Mælitækjum af öllum stærðum og gerðum verður beint að Júpiter
þessa viku í júlí, allt frá mælitækjum um borð í flugvélum til stóra sjónaukans á
Palomar-íjalli og Hubble-sjónaukans sem er á braut um jörðu. Þá eru hugmyndir uppi
um að beina myndavélum Voyager 2 geimflaugarinnar til baka og taka mynd af bak-
hlið Júpiters. Voyager 2 er á leið út úr sólkerfmu og er nú um 8 sinnum lengra frá
sólinni en Júpiter. Um borð eru einu mælitækin sem hægt verður að beina að bak-
hliðinni og er talið að ýmislegt megi af því læra, jafnvel þó að stærð reikistjömunnar
verði einungis 2 myndeiningar (pixels) af svo löngu færi.
Rétt er að taka fram að þó að áreksturinn sé stór á jarðneskan mælikvarða, þá er
Júpíter svo stór að ísmolarnir virðast eins og sandkorn í samanburðinum. Ljósm. Jet
Propulsion Laboratory, NASA.
Gunnlaugur Björnsson
Náttúrufræðingurinn 63 (3-4), bls. 200, 1993.
200