Samvinnan - 01.04.1968, Blaðsíða 31
vorrar séu lítið eða ekkert
kannaðir.
Afhendingu skjala til Þjóð-
skjalasafnsins ábótavant.
Nú hefir verið drepið á
helztu þætti þeirrar heimilda-
söfnunar, sem eðlilegt má telj-
ast, að Þjóðskjalasafnið hafi
með höndum. Öll gögn bera
það með sér, að fyrsti forstöðu-
maður safnsins, Jón Þorkels-
son, hefir gengið mjög ötul-
lega fram í því að innheimta
opinber skjöl hvaðanæva af
landinu og auk þess áskotnazt
margt einkaskjala. Mun öllum
vera ljóst hve mikilvægt þetta
frumkvæði var meðan safnið
var á bernskuskeiði. Hins veg-
ar virðast ýmsir hafa álitið, að
þetta yrði að mestu óþarft, er
fram liðu stundir, þar eð em-
bættismenn tækju fljótlega að
líta á afhendingarskylduna
sem sjálfsagðan hlut, auk þess
sem skortur á geymslurými
væri þeim hvatning til að
rækja hana. Reynsla und-
anfarandi áratuga sýnir þó
greinilega að svo er ekki, því
að eftir að hætt var að ganga
rikt eftir af hálfu safnsins,
hefir orðið mikill misbrestur á
því, að ýmis embætti skiluðu
reglulega þeim hluta skjala
sinna, sem þeim ber skylda til.
Þannig liggur enn fjöldi mik-
ilvægra gagna allt frá því um
og fyrir aldamót hjá ýmsum
sýslumannsembættum úti um
land, þótt öðru hafi þau raun-
ar skilað og sum þeirra all-
miklu frá fyrstu þrem til fjór-
um tugum þessarar aldar. Um
opinberar stofnanir, sem að-
setur hafa í Reykjavík, er það
meðal annars að segja, að
yngstu skjöl, sem alþingi hef-
ir skilað, ná fram um 1910, og
ýmsum gögnum heldur það
enn, sem eru frá því fyrir
aldamót. Stjórnarráðið hefir
hins vegar verið miklu ríflegra
í afhendingum sínum, en sá er
þó gallinn á, að það heldur t.
d. enn dagbókum sínum allt frá
upphafi heimastjórnar.
Ekki þarf að fjölyrða um
það, hvílíkur dragbítur það er
á öllum frumrannsóknum á
síðaritimasögu okkar, að menn,
sem vilja stunda þær, verða að
t. d. vera á sífelldum þönum
milli stjórnarráðsins, alþingis
og þjóðskjalasafnsins eftir
þeim upplýsingum, sem þá
vanhagar um. Gamanið gránar
þó enn meira, ef menn þurfa
að nota heimildir, sem liggja
hjá ýmsum embættum úti um
land.
Sumar opinberar stofnanir
virðast löngum hafa haft til-
hneigingu til að nota Þjóð-
skjalasafnið sem eins konar
ruslakistu, þ. e. afhenda þang-
að fyrst og fremst þau skjöl,
sem voru viðameiri að magni
en heimildagildi, en halda sem
lengst í hin merkari. Dæmi
eru og um það, að einstöku
opinberar stofnanir í Reykja-
vík afhendi þangað unnvörp-
um alls konar skjöl, sem eru
aðeins fárra ára gömul, enda
hægt um vik fyrir starfsmenn
þeirra að nota þau eftir sem
áður vegna nábýlisins við safn-
ið. Við þetta verður það enn
meiri erfiðleikum bundið fyrir
safnið að taka við þeim skjöl-
um annarra opinberra aðila,
sem eldri eru og ættu þvi að
ganga fyrir. Er þetta raunar
að nokkru leyti afleiðing þess,
að sá háttur hefir ekki stöðugt
verið á hafður að innheimta
skjöl jafnóðum og skipulega
frá hinum ýmsu stofnunum.
Þetta á sér þó veigamiklar or-
sakir, sem nú skal nokkuð vik-
ið að.
Húsnæði safnsins er allt of lítið
í lok formála síns að skrá
nr. III um skjöl og bækur í
Landsskjalasafninu, sem út
kom árið 1910, segir Jón Þor-
kelsson: „Skjalasafnið er nú
komið í nýtt og gott húsnæði,
þar sem það má eiga leingi
vist um ókomna tíð . . . og get-
ur geymzt þar á þann hátt,
sem bezt má verða, svo að öllu,
sem þangað kemst, á að vera
vel borgið úr þessu í framtíð-
inni.“
Þegar þetta var skrifað,
hafði safnið nýlega fengið til
afnota um 1/3 hluta hins ný-
byggða Safnahúss. Var því eðli-
legt, að Jón teldi húsnæðis-
málum þess borgið um langa
framtíð. Hann gat vart held-
ur órað fyrir þeirri feiknalegu
aukningu, sem síðan hefir orð-
ið í embættakerfi landsins og
öllu skrifstofuhaldi hins opin-
bera, en af þessu hefir leitt
margföldun þess skjalamagns,
sem safninu ber skylda til að
taka við.
Húsnæði Þjóðskjalasafnsins
er semsé fyrir löngu orðið allt
of htið til þess að það geti
gegnt brýnustu skyldum sínum,
hvað þá ef það ætti einnig að
vinna markvisst að því að
bjarga skjölum einkaaðila frá
glötun, svo eðlilegt og sjálf-
sagt sem það þó væri. Árið
1954 var meira að segja gripið
til þess óyndisúrræðis að flytja
burt mikið magn verzlunar-
bóka o. fl. gagna, sem safninu
hafði áskotnazt og koma því
fyrir á lofti Bessastaðakirkju.
Þar hafa þessi skjöl legið síð-
an, og þarf ekki að fjölyrða
um, hve óhagkvæmt það er frá
fræðilegu sjónarmiði, svo ekki
sé talað um geymsluskilyrðin.
Nýting geymslurýmisins í
Þjóðskjalasafninu hefir að vísu
verið bætt verulega siðustu ár-
in, þar eð stálskápum hefir
verið komið fyrir í kjallara og
á fyrstu hæð í stað hinna
gömlu hillna. En þótt sú fram-
kvæmd sé vissulega góðra
gjalda verð, hrekkur hún ær-
ið skammt til lausnar á þeim
gífurlegu húsnæðisvandræðum,
sem sainið á í rauninni við að
stríða og kæmu óþyrmilega í
ijós, ef opinberir aðilar tækju
sig allt í einu til og skiluðu
öllu því, sem þeim ber að láta
af hendi.
Húsakynnunum áfátt I ýmsu
öðru.
Húsakynni skjalasafna verða
ekki einungis að vera nægilega
rúmgóð til að geta hýst það,
sem til er ætlazt. Þau verða
líka að vera svo vel úr garði
gerð, að skjöl varðveitist þar
sem bezt, og vera að öðru leyti
að’hæfð þeirri starfsemi, er
leysa á af hendi í skjalasafni.
Það er skjótt frá að segja, að
þessum undirstöðuatriðum er
afar ábótavant í Safnahúsinu.
Skjalageymslurnar eru t. d.
að jafnaði of þurrar og heitar,
svo að bréfum og bókum hætt-
ir til að ofþorna þar og
skorpna. Reyndar mun útbún-
aður til að viðhalda réttu raka-
stigi ekki kosta mjög mikið fé.
Á hinn bóginn er erfitt að
koma honum við svo að fullu
gagni sé, þar eð stór hluti
skjalageymslanna er ekki ein-
angraður frá lestrarsalnum.
Af sömu ástæðum verður að
hafa jafnmikinn hita í geymsl-
unum og á salnum, svo óheppi-
legt sem það þó er.
Herbergjaskipun á annarri
hæð, þar sem eru lestrarsalur
og vinnustofur skjalavarða, er
í rauninni öfug við það, sem
vera ætti. Af því leiðir, að all-
ir flutningar milli hæða á því,
sem safnið þarf að taka við eða
senda frá sér, verða að fara
gegnum lestrarsalinn. Þaðan
er og inngangur í vinnustofur
skjalavarða, þannig að salur-
inn er, ef svo má segja, í al-
faraleið jafnt starfsliði sem
gesta, og er óhaganlegra fyrir-
komulag vart hugsanlegt. Hefði
öll starfsemi safnsins óhkt
betra svigrúm, ef lestrarsalur
væri þar, sem nú eru vinnu-
stofur skjalavarða og æviskrár-
ritara, og innri hluti núver-
andi salar hins vegar útbúinn
sem vinnustofur en fremri hlut-
inn t. d. notaður sem skjala-
geymsla. Annars er einnig
þessi hluti húsnæðisins allt of
lítill, hvernig svo sem það
væri hagnýtt, ekki sízt ef mið-
að er við þann fjölda starfs-
liðs, sem sjálfsagt þykir alls
staðar, að stofnanir af þessu
tagi hafi í þjónustu sinni.
Starfslið safnsins of fátt og
störf þess vanmetin.
í upphafi var safninu aðeins
ætlaður einn starfsmaður en
loks var ráðinn þangað að-
stoðarmaður árið 1912. Við það
sat svo, allt til ársloka 1937,
en síðan hefir starfsliði safns-
ins verið fjölgað nokkuð, svo
að auk þjóðskjalavarðar eru
þar nú fjórir skjalaverðir og
einn ritari. Loks er svo að
geta handritaviðgerðastofunn-
ar, sem tók til starfa 1965, en
þar vinna nú tvær sérmennt-
aðar konur að viðgerðum fyr-
ir Þjóðskjalasafn og Lands-
bckasafn.
Auk þess sem starfslið Þjóð-
skjalasafnsins hefir jafnan ver-
ið allt of fátt, er það staðreynd,
að störf þess og raunar einnig
annarra safnvarða hafa löng-
um verið mjög vanmetin. Eitt
dæmið um það er, að laun
safnvarða hafa yfirleitt verið
miðuð við starfshópa, sem þeir
eiga enga samleið með, nefni-
lega kennara. Væri þó eðli-
legra að miða laun háskóla-
menntaðra safnvarða við kjör
sérfræðinga á rannsóknarstof-
um. Þar af leiðir auðvitað, að
nota á sérþekkingu þessara
manna betur en viðgengizt
hefir, en láta aðstoðarfólk
vinna að afgreiðslu, vélritun
og öðru slíku, sem ekki þarf
háskólamenntun til. Slík verka-
skipting þykir sjálfsögð á rann-
sóknarstofum og er það auð-
vitað lí'ka á söfnum, enda er
og sá háttur hafður á erlend-
is.
Skírnarvottorðin stóðu eðli-
legri starfsemi safnsins fyrir
þrifum.
Til viðbótar allt of fámennu
starfsliði og ónógum húsakosti,
var Þjóðskjalasafninu íþyngt
með útgáfu skírnarvottorða
áratugum saman eða til árs-
loka 1962, er þjóðskrá Hagstof-
unnar tók þetta að sér. Kom
þessi kvöð mjög illa niður á
allri eðlilegri starfsemi safns-
ins, því að bæði fór mikið af
tíma skjalavarðanna í þessi
afgreiðslustörf og þetta olli
þeim gestum safnsins, sem
fengust við einhverjar teljandi
rannsóknir, sífelldu ónæði. Þar
við bættist, að þeir gestir, sem
áttu ekki önnur erindi en
stytta sér stundir, höfðu tamið
31