Samvinnan - 01.04.1968, Blaðsíða 33
Það eru engir smámunir,
sem færast á í fang samkvæmt
lögum þessum, en gizkað hef-
ir verið á, að um sé að ræða
spjaldskrá yfir um 2 milljónir
manna. Allir, sem einhver
kynni hafa haft af ættfræði-
rannsóknum, vita hvílíka
feikna vinnu það getur kostað
að safna þeim margvíslegu
upplýsingum, sem ætlazt er til
að komi á hvert spjald, og það
er þeim mun erfiðara og von-
lausara sem fjær dregur vor-
um dögum. Samkvæmt 3. grein
er þó aðeins einum manni, s.
n. æviskrárritara, sem hefir
bækistöð á Þjóðskjalasafninu,
ætlað að leysa þetta af hendi.
Það er hins vegar mála sann-
ast og raunar staðfest af
reynslu undanfarins áratugs,
að þessu verki mun aldrei
verða þokað neitt áleiðis nema
með því að koma upp heilli
ættfræðistofnun með fjöl-
mennu starfsliði. Engum ábyrg-
um manni mun þó væntan-
lega detta slík framkvæmd í
hug í alvöru, meðan þjóðin er
ekki talin hafa efni á að búa
sómasamlega að söfnum sín-
um og ýmsum öðrum helztu
menningarstofnunum. Eina
skynsamlega lausnin er því að
leggja stöðu æviskrárritara
niður og fjölga í staðinn skjala-
vörðum Þjóðskjalasafnsins,
sem brýn þörf er á. Er sú
breyting einkar auðveld nú,
þar eð æviskrárritarastaðan er
einmitt óskipuð um þessar
mundir.
Víðtækt þekkingarleysi á hlut-
verki og þörfum Þjóðskjala-
safnsins.
Lögin um æviskrárritunina
bera ekki aðeins vott um
furðumikið óraunsæi, heldur
og um átakanlegt þekkingar-
og skilningsleysi fjölmargra
áhrifamanna á raunverulegu
hlutverki Þjóðskjalasafnsins
og þörfum þess. Með þessum
i lögum var troðið inn á safn-
ið embætti, sem er því ekki
aðeins gagnslaust, heldur
skaðlegt. Það hefir valdið enn
meiri notkun á útslitnum
kirkjubókum og manntölum en
nokkru sinni áður, tekið frá
safninu húsnæði, sem það
hefir fulla þörf fyrir, og ætla
má, að tilvera þessa embætt-
is hafi átt nokkum þátt í að
draga úr vilja stj órnarvalda til
að fjölga skjalavörðum.
Báðandi mönnum er annars
allmikil vorkunn, þótt þeir hafi
yfirleitt takmarkaða þekk-
ingu á Þjóðskjalasafninu og
þörfum þess, því að árum, eða
öllu heldur áratugum saman,
virðist hafa farið heldur litið
fyrir aðgerðum af hálfu stofn-
unarinnar sjálfrar til að vekja
á sér athygli, og ætti það þó
ekki að standa öðrum nær.
Vannotkun fjölmargra
heimilda.
Meðan notkun kirkjubóka,
manntala og ýmissa annarra
gagna Þjóðskjalasafnsins varð-
andi ættfræði hefir gengið al-
gerlega út í öfgar, má segja
að aðrar heimildir þess varð-
andi íslenzka sögu o. fl. félags-
vísindi hafi legið meira og
minna ónotaðar. Þetta stafar
auðvitað mjög af þvi, hve
tímafrekar og dýrar allar slík-
ar frumrannsóknir eru, en van-
búnaði Þjóðskjalasafnsins er
hér líka nokkuð um að kenna.
Hefir verið bent á skort á
markvissri og alhliða söfnun
heimilda, að skrásetning sé
langt á eftir tímanum og ann-
ar aðbúnaður til vísindalegra
starfa eftir því. Handbókakosti
safnsins er líka ærið ábóta-
vant, og virðist þar allt of
sjaldan hafa verið um neina
skipulega söfnun að ræða,
heldur hafi allmikinn hluta
hans rekið á fjörur þess á
ýmsum tímum. Auðvitað ber
að stilla bókakaupum í hóf
vegna sambýlisins við Lands-
bókasafnið, en ýmiss konar
heimildarrit þarf Þjóðskjala-
safnið þó að eiga, svo sem þau,
er lúta að daglegum störfum
skjalavarða og gesta, sem
leggja stund á íslenzka sögu
o. þ. h.
Auka þarf varðveizlustarfsemi
Þjóðskjalasafnsins.
Það þykir sjálfsagt víða er-
lendis, að hliðstæð söfn við
Þjóðskjalasafnið hafi eftirlit
með því, að opinberir starfs-
menn og stofnanir fari sóma-
samlega með skjöl sín, enn-
fremur að þessir aðilar noti
endingargóðan pappir og var-
anlegt blek. í þessum atriðum
mun hér víða pottur brotinn,
jafnvel að prestar skrifi í
kirkjubækur með kúlupenna,
svo dæmi sé nefnt. Er þess
konar skrift ekki aðeins end-
ingarlitil, heldur segja ljós-
myndarar, að hún verði mjög
dauf á öllum ljósritum. Ekki
þarf að fjölyrða um það,
hversu mjög það mundi spara
allan viðgerðarkostnað á hand-
ritum, ef pappírinn í þeim er
góður, auðvitað að því tilskildu
að vel sé með þau farið.
Ekki er við þvi að búast, að
slíkra atriða sem þessara sé
getið í hinni úreltu reglugerð
frá 1916, svo mikilvæg sem
þau þó eru. Við setningu fyrr-
nefndra laga um héraðsskjala-
söfn, 12. febr. 1947, hefir lög-
gjafanum á hinn bóginn verið
ljóst, að varðveizluhlutverk
Þjóðskjalasafnsins ætti að ná
langt út fyrir veggi þess, en 2.
grein þeirra laga hljóðar svo:
„Þjóðskjalavörður hefur yfir-
umsjón með héraðsskjalasöfn-
um, sem sett eru á stofn
samkv. lögum þessum, enda
skal geymslustaður þeirra vera
háður samþykki hans. Nú tel-
ur þjóðskjalavörður að héraðs-
skjalasafni sé hætta búin sök-
um vanhirðu eða af öðrum or-
sökum og ekki hefur fengizt
úr þessu bætt þrátt fyrir end-
urteknar áskoranir, og getur
hann þá að fengnu samþykki
menntamálaráðherra látið
flytja safnið á Þjóðskjalasafn-
ið á kostnað þeirra aðila, sem
að safninu stóðu“.
Úr því að þannig er kveð-
ið á um eftirlit með héraðs-
skjalasöfnum, er auðvitað
eðlilegt, að það nái einnig til
skjala annarra opinberra
stofnana. Hitt er svo annað
mál, að eins og öllum aðbúnaði
að Þjóðskjalasafninu er nú
háttað, hefir það litla sem
enga aðstöðu til að inna þetta
af hendi fremur en svo marg-
ar aðrar skyldur sínar.
Fjölga þyrfti héraðsskjala-
söfnum.
Augljóst er, að Þjóðskjala-
safninu getur verið mikill
styrkur að héraðsskjalasöfn-
um, séu þau vel rekin og heppi-
lega í sveit sett, slíku hlutverki
sem þeim er ætlað að gegna
við söfnun og varðveizlu alls
konar héraðssögulegra heim-
ilda. Þess vegna væri það í
rauninni eðlilegt, að Þjóð-
skjalasafnið leitaðist við að
stuðla að stofnun slíkra safna
á hentugum stöðum, þar sem
þau væru líklegust til að ná til-
gangi sínum. Þyrfti þetta á
engan hátt að rýra gildi Þjóð-
skjalasafnsins sem miðstöðvar
íslenzkrar sagnfræði, enda að
sjálfsögðu nauðsynlegt að öll
skjalasöfn eigi t. d. eða hafi
aðgang að Ijósmyndunartækj-
um, til að geta skipzt á ljós-
ritum eftir þörfum og látið þau
í té öðrum aðilum, sem þess
kunna að óska.
Sameiginleg lausn á húsnæðis-
málum Þjóðskjalasafns og
Landsbókasafns skynsam-
legust.
Þó að hæfileg fjölgun hér-
aðsskjalasafna gæti að ýmsu
leyti létt undir með Þjóðskjala-
safninu, verða húsnæðis-
vandræði þess auðvitað ekki
leyst á þann hátt. Eina skyn-
samlega ráðið við þeim vanda
er skipuleg heildarlausn á hús-
næðismálum safnanna þriggja,
Þjóðskjalasafns, Landsbóka-
safns og Háskólabókasafns.
Á alþingi vorið 1957 var
reyndar gerð einróma sam-
þykkt um mikilvægan áfanga
á þessari leið, semsé samein-
ingu fyrrnefndra bókasafna
og byggingu bókhlöðu í nánd
við Háskólann. Þótt engin
ákvörðun virðist þá hafa ver-
ið tekin um að flytja einnig
Þjóðskjalasafnið þangað, verð-
ur það samt að teljast eðli-
legast og hagkvæmast að öllu
leyti. Þar væri það langbezt í
sveit sett fyrir þá, sem iðka
íslenzk fræði, og áframhald-
andi nábýli við bókasafn
myndi, eins og hingað til,
spara Þjóðskjalasafninu sjálfu
mikil bókakaup, þótt það verði
auðvitað ávallt að eiga visst
lágmark nauðsynlegustu hand-
bóka, svo sem þegar er bent á.
Þá ætti það að vera hagkvæm-
ast, að söfnin, og auðvitað
einnig Handritastofnunin, séu
í félagi um handritaviðgerðar-
stofu, ljósmyndastofu og bók-
bandsvinnustofu.
Svo eðlileg sem þessi heild-
arlausn vandamálsins er, virð-
ist hún samt, þvi miður, eiga
býsna langt í land, ef dæma á
eftir því, hve lítt framkvæmd
sambykktarinnar um þjóðar-
bókhlöðuhús hefir enn miðað
áleiðis. Raunar hefir oft ver-
ið bent á, og það með réttu, að
fjölmargar aðrar opinberar
stofnanir eigi við húsnæðis-
vandræði að stríða, þar á með-
al alþingi og stjórnarráð. Ekki
skal reynt að dæma hér um
húsnæðisvandamál þessara
háu stofnana, en varla bætir
það úr skák, að þær halda enn
í meira og minna af skjölum,
sem þær ættu fyrir löngu að
vera búnar að skila Þjóðskjala-
safninu! Rætt hefir verið um
að vinda bráðan bug að því að
byggja nýtt hús yfir stjórnar-
ráðið. En væri ekki athugandi
að snúa þessu við og hefjast í
staðinn handa um að byggja
yfir söfnin með það fyrir aug-
um að stjórnarráðið fengi svo
núverandi Safnahús til sinna
þarfa? Hvaða stofnun sem
er hlýtur að vera fullsæmd af
þessu veglega húsi, og það er
ákaflega vel í sveit sett fyrir
stjórnarráðið.
Úrbætur mjög aðkallandi.
Húsnæðismál safnanna ætti
að leysa í hæfilega stórum
áföngum, enda eru bóka- og
skjalasöfn þess eðlis, að þau
aukast óhjákvæmilega að vöxt-
um með tímanum. Þess vegna
verður líka að ætla slíkri bygg-
ingu eða byggingum nægilega
33