Samvinnan - 01.04.1968, Blaðsíða 32
sér að ræða saman fullum
rómi á lestrarsalnum. Sú venja
komst ennfremur á, að gestir,
sem komu til að nota gögn
safnsins, afgreiddu sig að
mestu eða öllu leyti sjálfir,
enda höfðu skjalaverðir löng-
um lítinn tíma til að sinna
þeim vegna afgreiðslu skírn-
arvottorða. En mönnum er að
sjálfsögðu misjafnlega sýnt
um að umgangast skjöl og
bækur, enda bera ófá gögn
safnsins þess glögg merki, að
ekki hafi ævinlega verið farið
um þau mjúkum höndum
meðan nær allir gátu gengið
í þau eftirlitslaust. Hefir það
kostað nokkurt átak að kveða
þessa o. fl. ósiði niður, því að
ekki er trútt um að ýmsum
gestum þætti nokkuð á rétt
sinn gengið, er þeir fengu ekki
lengur að ganga sjálfala um
safnið eða ræðast við fullum
rómi í lestrarsal.
Röðun og skrásetning skjala
langt á eftir tímanum.
Stofnun, sem bæði er van-
búin að starfsliði og húsakosti
en samt íþyngt með kvöðum,
sem eiga þar ekki heima, hlýt-
ur að vanrækja fjölmargar
skyldur sínar. Þjóðskjalasafn-
ið hefir, eins og fyrr segir, ekki
haft árum saman það frum-
kvæði að innheimtan skjala,
sem það ætti að hafa. Öll skrá-
setning er ennfremur svo langt
á eftir tímanum, að heilar
deildir eru mikið til eða alveg
óskráðar, og um aðrar eru að-
eins til ófullkomnar skrár og
úreltar með þeim undantekn-
ingum, sem getið verður hér
á eftir.
Það dugar enganveginn til,
þótt skjalaverðir hafi getað
sinnt skrásetningarstörfum
ólíkt meira síðan skírnarvott-
orðaplágunni var létt af þeim.
Þess ber líka að minnast, sem
fyrr var drepið á, að um sama
leyti var sjálfsafgreiðsla gesta
algerlega afnumin, svo að einn
skjalavörður verður nú stöðugt
að vera bundinn við afgreiðsl-
una og annar að geta komið
honum til aðstoðar þegar mest-
ar annir eru á lestrarsalnum.
En auk þess að afgreiða skjöl,
sem gestir óska eftir, þarf
safnið sífellt að láta borgurun-
um í té alls konar upplýsingar.
Vonlaust er því, að skrásetn-
ingin komist í sómasamlegt
horf án sérstaks átaks, sem
þyrfti bæði að vera fólgið í
því að fjölga nokkuð föstu
starfsliði og ráða aðstoðarfólk
til bráðabirgða til þessa verk-
efnis. Til þess svo að gera alla
skrásetningu auðveldari í
framtíðinni, þarf að vinda
bráðan bug að því að koma
heildarskipulagi á röðun skjala
hjá opinberum stofnunum.
Stæði það í rauninni Þjóð-
skjalasafninu næst að hafa
forystu um þetta og eftirlit
með framkvæmdum þess.
Skilmerkilegar skrár ómissandi
Skilmerkilegar skrár eru
undirstaða þess að starfsmenn-
irnir geti haft næga yfirsýn
yfir það, sem safnið hefir að
geyma, og gestir þess fengið
hugmynd um þær heimildir, er
þeir þurfa að nota. Nauðsyn-
legt er og, að menn úti um
land og erlendis geti fengið
shkar upplýsingar á handhæg-
an hátt, enda er þegar til þess
ætlazt í fyrstu reglugerð safns-
ins (2. gr.) að skrár yfir það
verði prentaðar.
Auðséð er, að Jóni Þorkels-
syni hefir verið fyllilega Ijóst
hvílíkt nauðsynjamál þessi
skrásetning var, slíka alúð sem
hann lagði við hana. Fyrsti
hluti skrár um skjalasafn hirð-
stjóra, stiftamtmanna (amt-
manna) og landshöfðingja
kom út þegar árið 1903, en
henni varð því miður aldrei
fram haldið, m. a. sökum þess
hve erfiðlega gekk að ná inn
skjölum sumra þessara em-
bætta. Þá kom út skrá um
skjöl klerkastéttarinnar árið
1905 og allmikil viðbót við hana
1917, sem nefndist „Skýrsla
frá Þj óðskj aiasafninu í Reykj a-
vík.“ Loks er svo að nefna skrá
um skjöl alþingis hins forna,
landsyfirréttar, sýslna, hreppa,
sáttanefnda og umboða (kon-
ungsjarða o. þ. h.), sem út kom
árið 1910.
Eftir 1917 lá öll frekari út-
gáfa á skrám yfir Þjóðskjala-
safnið niðri hátt á fjórða ára-
tug eða þar til á árunum 1952
—56, er þrjár skrár voru gefnar
út, nefnilega um skjalasafn
landiæknis, um prestþjónustu-
bækur og sóknarmannatöl og
um biskupsskjalasafn. Er þá
öll útgáfustarfsemi Þjóðskjala-
safnsins upp talin. En í raun-
inni þyrfti safnið ekki aðeins
að gefa út skrár eftir þörfum
heldur og árbók um starfsem-
ina. Æskilegt væri einnig að
safnið gæti átt frumkvæði að
útgáfu ýmissa merkra heim-
ilda, og þess er raunar brýn
þörf þegar um er að ræða
gögn, sem eru svo illa farin,
að þegar er orðið of seint að
mynda þau, svo að alger eyði-
legging vofir yfir þeim.
Margt skjala og bóka illa á
sig komið.
Ástand skjala þeirra sem
berast safninu, er, svo sem
vænta má, ákaflega misjafnt.
Ekki er t. d. óalgengt að fjöl-
mörg hinna eldri skjala sýslu-
manna og presta séu meira og
minna fúin, svo ekki sé talað
um hreppaskjöl, enda hafa
flest þessi skjöl verið geymd í
of rökum og að ýmsu öðru leyti
vondum húsakynnum. Þá hef-
ir verið og er enn almennur
misbrestur á því að opinber-
ir aðilar noti eins góðan papp-
ír og vera bæri. Hefir hér orð-
ið áberandi breyting til hins
verra eftir að kom nokkuð
fram á 19. öld. G-eymsluskil-
yrðin í Safnahúsinu þyrftu
líka að vera betri að sumu leyti,
eins og áður er að vikið.
Sú hætta vofir annars yfir
sumum gögnum safnsins að
þau verði beinlínis eyðilögð af
ofnotkun. Þannig er einkum
og sér í lagi ástatt um kirkju-
bækur og manntöl, sem alls
konar ættfræðigrúskarar fara
um höndum daglega og það
allt annað en mjúkum hönd-
um sumir hverjir. Fer þvi
ískyggilega mikill hluti af
störfum handritaviðgerðar-
stofunnar í að gera við þessi
gögn, svo að fjölmargt annað
verður að sitja á hakanum. Þá
mun og tiltölulega mjög mikið
af bókbandskostnaði safnsins
fara í að endurbinda kirkju-
bækur og manntöl.
Fjölmargar prestþjónustu-
bækur og húsvitjunarbækur
eru nú svo illa farnar, að taka
þyrfti þær alveg úr umferð, þar
eð skriftin á þeim er á góðri
leið að mást út, svo að engri
viðgerð verður við komið. Það
virðist einkum hafa tafið þessa
framkvæmd, að horft hefir ver-
ið í tilkostnaðinn við að gera
af þeim liandhæg ljósrit. En
þess er bara að gæta, að kostn-
aðurinn við að bjarga þessum
merku heimildum verður þeim
mun meiri sem það dregst
lengur, og að lokum verður það
auðvitað ekki hægt. Það mun
raunar þegar vera orðið of
seint að mynda ýmsar þessar
bækur sjálfar, en hægt er að
gera Ijósrit í heppilegri stærð
eftir mikrófilmum, sem af
þeim voru teknar árið 1952—
53 að frumkvæði mormóna í
Utah. Annað úrræði, en dýrara,
væri að taka afrit af þessum
bókum, eins og gert hefir verið
til björgunar mörgum aðal-
manntölum, en það hefir ver-
ið aðalstarf ritara safnsins
síðan sú staða var stofnuð ár-
ið 1958. Loks væri athugandi
að gefa t. d. elztu kirkjubæk-
urnar út á prenti.
Ættfræðiplágan.
Hverjum augum, sem menn
annars líta ættfræðina, verður
því ekki neitað, að hún hefir
reynzt Þjóðskjalasafninu
feikna dýr. Það eru í rauninni
engar ýkjur að segja, að hún
hafi löngum sett svo mjög
svip sinn á rekstur safnsins, að
flest annað hafi fallið í skugg-
ann fyrir henni. Hún hefir þess
vegna orðið því verulega til
trafala, að safnið sinnti, eins
og því bar, öðrum og merkari
þáttum íslenzkra fræða, enda
ekki laust við, að ýmsum hafi
á stundum þótt ættfræðigrúsk
nægir verðleikar til að öðlast
stöðu við safnið.
Æviskrárritun.
Staða æviskrárritara, sem
stofnuð var við Þjóðskjala-
safnið með lögum 24. marz
1956, er gott dæmi um það,
hvílíkan sess margir áhrifa-
menn hafa álitið, að ættfræð-
inni bæri að skipa þar. í þess-
um lögum gætir jafnframt
slíks óraunsæis að furðu gegn-
ir, en 1. grein hljóðar svo:
„Gera skal spjaldskrá yfir alla
íslendinga, er vitað er um frá
landnámstíð og ekki hafa ver-
ið færðir á spjaldskrá Hagstofu
fslands, er hefst 16. okt. 1952.
Sama gildir um fólk af íslenzk-
um eða útlendum uppruna, ef
það hefur öðlazt íslenzkan rík-
isborgararétt á þessu tímabili.
Spjaldskrá þessi skal vera í
tvíriti og varðveitt á Þjóð-
skjalasafninu . . .“ Þá segir svo
í 2. grein: „Hvern mann, karl
og konu, 15 ára og eldri, skal
skrá á sérstakt spjald með
fullu nafni og föðurnafni. Á
spjald hvers einstaklings skal
enn fremur færa, ef unnt er,
og eftir því sem heimildir segja
til um, fæðingardag hans og ár,
sömuleiðis dánardag hans og
dánarár, nöfn foreldra hans og
upplýsingar um þá, svo að ekki
verði um villzt, hverjir þeir
voru. Þá skal skrá nafn og föð-
urnafn maka og giftingardag
ásamt hliðstæðum upplýsing-
um um hann og áður eru
taldar. Sama gildir um barns-
móður eða barnsföður, ef um
ógiftar persónur er að ræða.
Á spjaldið skal enn fremur
færa börn hlutaðeigandi
spjaldhafa ásamt fæðingar-
degi þeirra og ári og nafni
barnsmóður eða barnsföður,
ef um konu er að ræða. Gera
skal í örfáum orðum grein fyr-
ir hverju barni, ef unnt er,
hvað um það verður, til að-
greiningar og auðkennis frá
öðrum samnefndum. Við ævi-
lok skal færa á spjald hvers
einstaklings helztu æviatriði
hans og vitna til heimilda, eft-
ir því sem við verður komið.“
32