Samvinnan - 01.08.1970, Síða 51

Sigurður Líndal:
islenzkir
stjórnmálaflokkar
Lokagrein
Eftir það yfirlit, sem hér hefur verið gefið
um skipulag stjórnmálaflokka á fslandi, verð-
ur sú viðleitni að teljast ómaksins verð að
reyna iað lýsa megineinkennum skipulags
þeirra. Ekki þarf um það að fjölyrða, að
einungis er unnt að drepa á fáein höfuð-
atriði. Um alla einstaka þætti ber að hafa
í huga lýsinguna, sem áður hefur verið gef-
in. Að lokum verður þess freistað að gera
grein fyrir, hver sé valdamesta stofnun inn-
an flokkanna og hvernig háttað sé kostum
einstakra flokksmanna að hafa áhrif á stefnu
þeirra og starfsemi.
Þegar er óhætt að fullyrða, að skipulag
stjórnmálaflokka á íslandi er í megindrátt-
um áþekkt. Stjórn þeirra allra er skipt á
milli stofnana, sem ná til flokksins alls, hafa
stjórn hans með höndum í heild, og svo
stofnana, sem stjórna flokksstarfsemi á af-
mörkuðu svæði, sem einkum er miðað við
kjördæmi.
Stofnunum þeim, sem ná til flokksins alls,
er einfaldast og handhægast að skipta í
ákveðnar heildir eftir fjölda manna, sem
skinar þær. Með slíkri aðgreiningu getur að
finna í öllum flokkum þrjár meginheildir,
sem kalla má: fjöldasamkomur, fjölmennis-
stjórnir og fámennisstjórnir. Staðbundnum
stofnunum verður ekki skipt á þennan veg,
þannig að til beinnar glöggvunar sé. Eðli-
legast er að skipta þeim í heildir, er miðað-
ar séu við þau svæði, sem starfssvið þeirra
nær til, og verða þá aðallega fyrir tvær
heildir: flokksfélög og kjördæmissamtök. Að
sjálfsögðu geta ýmsar aðrar skiptingar kom-
ið til greina. en hér er rúm takmarkað og
ekki unnt að fjalla um öll álitaefni.
Fyrst verður vikið að þeim stofnunum,
sem hafa með höndum stjórn alls flokksins.
Undir þá heild, sem kalla má f.iöldasam-
komur, falla landsfundir eða flokksbing.
Sameiginleg einkenni þessara stofnana eru
einkum þau. er nú greinir: Þær fara allar
formlega með æðsta vald í málefnum flokk-
anna. bæði um stefnumótun og pólitísk
framkvæmdastörf; og þær eru einkum skip-
aðar fulltrúum staðbundinna flokksstofnana,
svo sem flokksfélaga eða fulltrúaráða beirra,
en iafnframt gætir glöggt beirrar viðleitni.
að þær verði vettvangur alls flokksins, og
því er hvarvetna leitazt við að tryggja bar
setu fulltrúum allra stofnana innan flokks-
ins: í beim fer og fram kjör mikils hluta
forvstuliðs flokksins.
Yfirleitt eru bessar stofnanir fiölmennar,
einkum innan Framsóknarflokksins og Sjálf-
stæðisflokksins. bar sem flokksþing og
landsfnndi sitja frá 450 til 900 manns. Á
hinn bóginn eru bær tiltölulega miklu fá-
mennari í hinum flokkunum. Albýðuflokkn-
um, Alþýðubandalaginu og Samtökum friáls-
lyndra og vinstri manna, þar sem fjöldi
þingfulltrúa er á bilinu 100—150. Sama
var einnig um Sósíalistaflokkinn að segja.
Sameiginlegt öllum flokkum er það, að
starfsemi þessara stofnana er takmörkuð í
þeim skilningi, að til flokksþinga eða lands-
funda er fremur sjaldan boðað, annað til
fjórða hvert ár, og þeir standa ekki ýkja
lengi yfir, — eða 3—6 daga. Á hinn bóginn
einkennist þinghald þetta af ósleitilegri
fundasetu annað hvort þannig, að fundir séu
títt haldnir eða mjög langir. Loks virðist
það vera sameiginlegt einkenni á fjöldasam-
komum þessum, að mestur hluti fundar-
tímans fer í ræðuhöld, en fyrirferðarmestur
ávöxtur þeirra eru ályktanir einatt harla
almennt orðaðar. Þá fylgir þeim og allmikið
samkvæmislíf. Af þessu virðist mega draga
þá ályktun að til fundanna sé stofnað í vakn-
ingar- og útbreiðsluskyni, svo og til innbyrð-
is kynningar flokksmanna. En nánar verður
vikið að áhrifaaðstöðu fjöldasamkomanna
síðar.
Þá er komið að þeim stofnunum, sem
kallaðar voru fjölmennisstjórnir hér að
framan. Þær hafa ekki eitt og sama heitið
í flokkunum. Fjölmennisstjórn Alþýðuflokks-
ins kallast flokksstjórn og miðstjórn, Fram-
sóknarflokksins miðstjórn, Sjálfstæðisflokks-
ins flokksráð, Alþýðubandalagsins flokksráð
og miðstjórn og Samtaka frjálslyndra og
vinstri manna flokksstjórn. í Sósíalista-
flokknum kallaðist hún flokksstjórn og mið-
stjórn. Fjölmennust þessara stjórna er
flokksráð Sjálfstæðisflokksins, sem skipað
er um 150 manns, en fámennust er flokks-
stjórn Alþýðuflokksins, sem skipuð er 59
mönnum. Þess ber hér að geta, sem m. a. er
Ijóst af nafngift, að innan Alþýðubandalags-
ins er fjölmennisstjórn tvískipt, þannig að
nokkuð glögglega er á milli greint. Flokks-
ráðið skipa 90 manns, en miðstjórn 30
manns. Verkaskipting þessara tveggja stofn-
ana er hins vegar ekki alls kostar glögg, en
ekki er unnt að fjalla frekar um það hér. Að-
greining er einnig innan Alþýðuflokksins og
var innan Sósíalistaflokksins, sbr. nöfnin
flokksstjórn og miðstjórn. Þar er hún hins
vegar engan veginn gagnger, með því að hún
ræðst aðallega af búsetu eins og fyrr er
greint. Sérhverjum flokksstjórnarmanni er
jafnan heimill aðgangur að fundum mið-
stjórnar og gætir af þeim sökum skiptingar
ekki eins mikið.
Athyglisvert er, hversu lítill munur er á
tölu þeirra, sem sitja í fjöldasamkomu og
fjölmennisstjórn Alþýðuflokksins, Alþýðu-
bandalagsins og Samtaka frjálslyndra og
vinstri manna. Sama var einnig að segja um
Sósíalistaflokkinn.
Kjöri í þessar fjölmennisstiórnir er ekki
hagað á einn og sama veg í öllum flokkun-
um. í sumum flokkum eru þær kosnar á
fjöldasamkomum (flokksþingum eða lands-
fundum); er það gert í Alþýðuflokknum
og var gert í Sósíalistaflokknum. Mið-
stjórn Framsóknarflokksins er hins vegar
einungis að litlu leyti kosin á flokksbinginu,
meiri hluti hennar er skipaður fulltrúum,
sem kosnir eru á kjördæmisþingum. Um
flokksráð Alþýðubandalagsins er svipað að
segja — flestir, sem þar sitja, eru kosnir af
kjördæmisráðum. Miðstjórn er hins vegar
nær einvörðungu kjörin á landsfundi.
Milli landsfundar Sjálfstæðisflokksins og
flokksráðs eru hins vegar engin tengsl bund-
in kosningum. Enginn fulltrúi í flokksráði er
kjörinn beint á landsfundi. Mikill hluti
flokksráðsmanna er sjálfkjörinn vegna setu
í öðrum flokksstofnunum, en kjördæmisráð
og fulltrúaráð í Reykjavík kjósa flesta
þeirra, sem á annað borð eru kjörnir.
Svipað er að segja um Samtök frjálslyndra
og vinstri manna. Enginn fulltrúi í flokks-
stjórn er kosinn á landsfundi, — flestir í
flokksfélögunum.
í öllum flokkum er hlutverk fjölmennis-
stjórnanna að móta nánar stefnu hvers
flokks á grundvelli þeirrar stefnu, sem þeg-
ar hefur verið mörkuð á flokksþingum eða
landsfundum, og í öllum flokkum gegna
þessar stofnanir sérstaklega því hlutverki að
taka afstöðu til ríkisstjórna á hverjum tíma,
hvort sem það er berum orðum fram tekið í
flokkslögum eða ekki. Þess ber þó að geta,
að enn hafa ekki myndazt venjur um þetta
í flokksstjórn Samtaka frjálslyndra og
vinstri manna, en í lögum er ekkert tekið
fram um þetta. Verður því ekki um það sagt
á þessu stigi, hvernig framkvæmd þróast.
í lögum allra flokka, nema Sjálfstæðis-
flokksins og Samtaka frjálslyndra og vinstri
manna, eru fjölmennisstjórnunum falin ein-
hver framkvæmdastörf í flokknum, svo sem
nánar er lýst hér að framan. Fjölmennis-
stjórn Alþýðuflokksins hefur sérstöðu að því
leyti, að hún hefur ákvörðunarvald um
framboð, og sama var að segja um Sósíal-
istaflokkinn. í öðrum flokkum er þetta
ákvörðunarvald í höndum staðbundinna
flokksstofnana.
Um samkomur þessara fjölmennisstjórna
er það að segja, að almennast er, að þeim
sé stefnt til fundar árlega eða annað hvert
ár. Hér ber þó að hafa í huga tvískiptinguna
í Alþýðuflokknum og Alþýðubandalaginu,
sem og var í Sósíalistaflokknum. Hinn fjöl-
mennari hluti þessara stjórna kemur tiltölu-
lega sjaldan saman til fundar, en hinn fá-
mennari alloft. Heldur flokksstjórn Al-
þýðuflokksins fundi sína annað hvert ár,
en flokksráð Alþýðubandalagsins þau ár,
sem landsfundur er ekki haldinn, en hann
skal halda a. m. k. þriðja hvert ár. Flokks-
stjórn Sósíalistaflokksins kom einnig saman
annað hvert ár. Fámennari hluti þessara
stjórna kemur hins vegar miklu tíðar saman,
þannig koma miðstjórnir Alþýðuflokksins
og Alþýðubandalagsins saman um það bil
mánaðarlega. Sami háttur var einnig á
hafður í Sósíalistaflokknum.
Fámennisstjórnir flokkanna bera tíðast
nafnið framkvæmdastjórn. í Sósíalista-
flokknum nefndist hún þó framkvæmda-
nefnd og í Sjálfstæðisflokknum kallast hún
miðstjórn.
Þessar stjórnir eru skipaðar 9 til 18
manns. Fámennastar eru stjórnir Alþýðu-
flokksins og Alþýðubandalagsins, skipaðar
9 manns, en fjölmennust er miðstjórn Sjálf-
stæðisflokksins, skipuð 18 manns. f Alþýðu-
flokknum og Framsóknarflokknum er fá-
mennisstjórn kosin af fjölmennisstjórn;
sama skipan var og í Sósíalistaflokknum,
en í Sjálfstæðisflokknum eru 10 kosnir beint
á fjöldasamkomu — landsfundi —, 5 kýs
þingflokkur og 3 eru sjálfskipaðir. í Al-
þýðubandalaginu er miðstjórn kosin á lands-
fundi, en flokksráð í kjördæmisráðum, og í
Samtökum frjálslyndra og vinstri manna er
framkvæmdastjórn kosin beint á landsfundi.
51