Samvinnan - 01.08.1970, Blaðsíða 58

Símon og Gvend, prestana Svein litlaskratta
og Halldór, nágrannana Sigurjón á Kömb-
um og Þorgrím á Víðivöllum, jafnvel
Begga gamla klofnar í tvær; og það, sem
dýpst mótar Ugga, viðhorfið til móður og
stjúpmóður.
Margir kunna nú að spyrja sem svo: Er
nokkuð að marka slíka upptalning and-
stæðna? Ef hún sýnir eitthvað, er það þá
annað en kunnátta höfundar að segja sögu
og að skapa spennu í frásögn sína?
Því er vant að svara, en að minni skynj-
un á verkum Gunnars Gunnarssonar er
hér ekki um þvílík leikbrögð að ræða, held-
ur formleg einkenni á verkum höfundar,
sem á þennan hátt tjáir sitt eigið skáldeðli,
lífssýn sína og viðhorf.
Um sinn hefur verið dvalizt við einkenni
á frásagnarhætti Gunnars, sem ég hef
haldið fram, að sýndu það, sem ég kalla
tvíhyggju hans.
Annað megineinkenni hans sem höfund-
ar í ýmsum verkum er ákveðin mýstík eða
dulhyggja. Raunar hefur það listareinkenni
Gunnars aldrei snortið mig verulega djúpt.
Jafnvel mætti líta á dulúðina sem eina
grein tvihyggju hans. Stundum er því líkt
sem dulúðin verði eins konar hlíf skynsem-
istrúarmanninum Gunnari Gunnarssyni, eða
öllu heldur, að dulúðin og skynsemishyggj-
an séu enn einar andstæðurnar í höfundar-
verki hans. Dulúð Gunnars er samslungin
trúarkennd hans, sem oft ber fremur blæ
örlagatrúar en guðstrúar. Sögupersónur
hans berast oft fram af ósveigjanlegum ör-
lögum, miklum eða grimmum.
Þau atriði, sem að hefur verið vikið, eru
auðvitað einkenni á sagnastíl Gunnars
Gunnarssonar, en hver er þá málblær hans
og stíleinkenni að öðru leyti? í spjalli sem
þessu hlýtur að verða mikið um alhæfingar
og staðhæfingar, sem aldrei segja nema
brot sannleikans.
Stíll Gunnars er gjarna nokkuð þungur
og breiður, setningaskipunin mótuð lotu-
GUNNAR GUNNARSSON
Leikui* ad stráiim
löngum samsetningum, sem hrannast hver
að annarri. Hann getur stundum minnt á
stórfljót í leysingu. Krafturinn og þunginn
sópar upp háum röstum og jakahröngli;
síðan brýzt stíflan fram, en á milli eru
lygnur og djúpir hyljir.
Af íslenzkum skáldum minnir tungutak
og stíll Gunnars Gunnarssonar mig oft á
Grím Thomsen. Lesandi hefur á tilfinning-
unni, að málnotkun þeirra sé þeim ekki
með öllu auðveld, og þó eiga báðir líka til
tærleik og ljóðrænu, sem aðrir taka þeim
ekki fram um. Mestu varðar þó, að í dálít-
ið hröngulslegum samsetningum þessara
skálda, sem kunna að orka fráhrindandi við
fyrstu kynni, býr svo rammefldur kjarni og
sanníslenzk tilfinning, að lesanda verður
mál þein-a hjartfólgið — líka vegna þess
að sýndarmennsku og prjál eiga þeir ekki
til. Gunnari Gunnarssyni svipar til Gríms
Thomsens um fleira en ættmót í stíl. Örlög
þeirra eru um margt áþekk. Báðir fóru ung-
ir utan. Báðir dvöldust blóma ævi sinnar
með erlendri þjóð. Báðir komust til mestu
meta ytra, en hurfu svo aftur heim til ætt-
jarðar sinnar.
Kallar hann mig, og kallar hann þig ...
kuldaleg rödd og djúp.
í langri útivist hafa þessi skáld ef til vill
kafað dýpra í íslenzkt eðli en nokkrir þeirra
höfunda, sem heima sátu. Báðir hafa kynnzt
glæsileik konungshalla og hefðarsala, og
báðir héldu hlut sínum, við hvern sem var
að eiga. Mér finnst Grímur hafa nokkuð
lýst þeim báðum með kvæðinu um Halldór
Snorrason:
Aldrei hryggur og aldrei glaður,
æðrulaus og jafnhugaður,
stirður var og stríðlundaður
Snorrason og fátalaður.
Þó lýsir þetta erindi ekki nema einni hlið
Gunnars Gunnarssonar, því að hann er
mesti ljúflingur heim að sækja, eins og þeir
vita bezt, sem kynnzt hafa honum persónu-
lega, en ég hygg, að metnaður hans fyrir
sjálfs sín hönd og íslenzks málstaðar sé eigi
ósvipaður og Grímur lýsir hjá Halldóri.
Þegar rætt er um stílinn á sögum Gunn-
ars Gunnarssonar, er þess gætandi, að flest
verka sinna samdi hann á dönsku. Er það
út af fyrir sig afrek, sem ekki verður rætt
hér, að ná þvílíku valdi á framandi tungu
að verða einn metnastur höfundur sinnar
samtíðar meðal þeirrar þjóðar, er hana tal-
ar. Er hann hóf síðan að semja skáldsögur
á íslenzku eftir heimkomuna, væri með eng-
um ólíkindum, þótt málið sjálft hefði í upp-
hafi veitzt honum nokkuð örðugt tæki. En
það er eitt af ævintýrum íslenzkrar bók-
menntasögu og sýnir, hve síungur Gunnar
er, að nú vinnur hann að endurþýðing
sumra mestu verka sinna, sem áður hafa
ekki legið fyrir á íslenzku með hans eigin
tungutaki. Eftir því sem ég hef kynnzt þess-
ari þýðingu af fyrsta bindi Kirkjunnar á
fjallinu, virðist mér sem íslenzkt mál hafi
ekki fyrr leikið höfundinum svo á tungu.
Það er fágætt, ef ekki einstætt, í bókmennta-
sögunni, að skáld á níræðisaldri eigi þann
eldmóð og móttækileik æskumannsins að
vera enn að þróast og breytast. Ríkisút-
gáfa námsbóka hyggst nú gefa út Leik að
stráum í eigin þýðingu Gunnars sem fyrstu
sögu í flokki sígildra skáldsagna, sem ætl-
aðar eru til lestrar í barna- og unglingaskól-
um landsins. Það er vel til fallið að hefja
þennan flokk með sögunni um Ugga Greips-
son, þetta gáfaðasta barn íslenzkra bók-
mennta, og ég trúi ekki öðru en hann verði
sálufélagi íslenzkrar skólaæsku héðan í frá.
Ég verð að gera þá játning, að einstaka
sinnum hef ég fundið til eins konar trega
vegna þess, að Gunnar Gunnarsson samdi
bækur sínar á dönsku, þótt ég vissi, að þær
væru jafn-rammíslenzkar að inntaki fyrir
því, og í rauninni skipti mestu, að hann hafði
samið góðar bækur, en tækið, sem hann
notaði til þess, var þó ekki íslenzka.
Lýsing Gunnars á Ugga og móður hans
er að mínu viti fegursta lýsing íslenzkra bók-
mennta á sambandi sonar og móður. Þessa
móður missti Uggi og eignaðist stjúpu, sem
hann í upphafi þýddist miðlungi vel, en
unni þó að lokum. Uggi fór til Danmerkur,
og saga hans var samin á dönsku. Rithöf-
undurinn Gunnar Gunnarsson eignaðist líka
sína stjúpmóður, sem var dönsk tunga.
Danskan reyndist honum góð og hann henni
góður sonur, en með þýðingu hans á Kirkj-
unni á fjallinu er Uggi Greipsson endan-
lega kominn heim og Gunnar Gunnarsson
til móður sinnar aftur — þeirrar móður,
sem við öll eigum og er íslenzk tunga.
Ég vitnaði í upphafi til kvæðabókar Gunn-
ars, sem heitir Móður-minning. Gjörvallt
æviverk hans er móðurminning, ekki aðeins
þeirrar móður, sem hann þar yrkir um,
heldur og þeirrar móður, sem er ísland, ís-
lenzkt mannlíf og íslenzkur lífsskilningur.
Sem þá tvíþættu móðurminning hefur
hann með verkum sínum reist kirkju á fjall-
inu, og verk hans eru eins og kirkja Ugga
Greipssonar „hús guðs handa fuglum og
þeim, sem eiga leið um fjöllin.“
Inn í þetta hús — þessa kirkju á fjallinu
— er gott að koma úr næðingum þeirra ör-
æfa, er við öll troðum. Skulum við nú dvelja
þar um stund. ♦
58