Andvari - 01.01.2002, Blaðsíða 8

6
GUNNAR STEFÁNSSON
ANDVARI
framkvæmdur í Sovétríkjunum fóru villir vegar. Þeir höfðu tekið trú á hug-
sjón verkalýðsríkisins sem þar væri venð að raungera og eins og slíkum
mönnum hættir til lokuðu þeir augunum fyrir því sem miður fór hjá átrúnað-
argoðum sínum og þeir vildu ekki sjá. Halldór Laxness segir í Skáldatíma að
hann og samherjar hans hafi blekkt sjálfa sig til að neita því sem gerðist í
Sovétríkjunum í stjómartíð Stalíns. Þetta er vissulega harmsaga. Kannski er
eina leiðin til að forðast vonbrigði í stjórnmálum sú að vísa öllum hugsjónum
frá sér og horfa einungis á stundarhag. Er það ekki þessi hugsunarháttur sem
nú tröllríður vestrænum samfélögum? Af honum sprettur sú auðhyggja sem
allt metur til peningaverðs og grundvallast í raun réttri á mannfyrirlitningu.
Hún virðir engin húmanísk verðmæti. Við vitum ekki nema okkar samtíð fái
seinna engu mildari dóm en nú er kveðinn upp yfir þeim sem á liðinni öld
trúðu á kommúnismann og aðrar hugsjónir félagshyggju. En viðfangsefni
manna í stjórnmálum er ávallt í því fólgið að samhæfa frelsi og mannréttindi
borgaranna við samfélagslega ábyrgð og umhyggju fyrir náunganum, þannig
að á hvorugu sé brotið. Hvergi hefur þetta tekist jafnvel og í þjóðfélögum
Norðurlanda. Vonandi mun aldrei verða snúið baki við þeim hugsjónum sem
mótað hafa hið norræna velferðarríki.
*
Einar Olgeirsson og Halldór Laxness voru ekki aðeins jafnaldrar. Leiðir
þeirra lágu saman í pólitísku starfi og hugsjónum um langt skeið. Halldór
gerðist sósíalisti í Ameríku í sömu mund og að þvf fór að hinn róttæki armur
Alþýðuflokksins klyfi sig frá flokknum og Kommúnistaflokkurinn var stofn-
aður. Halldór var raunar aldrei í þeim flokki þótt hann ætti samleið með
honum í meginatriðum. Hann gekk fram fyrir skjöldu í áróðri fyrir samfylk-
ingu verkalýðsins sem bar árangur í stofnun Sósíalistaflokksins 1938. Hall-
dór varð þar flokksmaður og gegndi störfum á vegum flokksins. Hann sat í
stjórn Hins íslenska þjóðvinafélags fyrir hann 1944-67 og í þjóðleikhúsráði
átti hann sæti fyrir flokkinn frá upphafi þess 1948 til 1969, sagði sig úr því
eftir að Sósíalistaflokkurinn hafði verið lagður niður, með þeim formála að
hann hefði þá ekki lengur umboð til setu í ráðinu.
En nokkru fyrr en leiðir þeirra Einars Olgeirssonar og Halldórs Laxness
lágu saman sem flokksfélaga, hafði Einar vikið að skáldskap Halldórs með
þeim hætti að athygli vakti og oft hefur verið vitnað til. Einar var mikill bók-
menntaunnandi og í pólitískum skrifum hefur hann jafnan tilvitnanir í góð-
skáldin á hraðbergi. Skáldskapurinn er þáttur í að efla baráttuhugann. Hin
róttæku skáld nítjándu aldar skipa öndvegi í huga hans, Stephan G. Steph-
ansson, Þorsteinn Erlingsson, og af sagnaskáldum Gestur Pálsson. Eftir að
hann var kominn á fullan skrið í stjórnmálabaráttunni hafði hann mikinn hug
á að hin róttæka verkalýðshreyfing eignaðist sín skáld og rithöfunda sem