Andvari - 01.01.2002, Blaðsíða 148

146
JÓN VIÐAR JÓNSSON
ANDVARI
né opinberum auglýsingum. Má ætla að tilgangurinn hafi einkum verið bók-
fræðilegur; að koma í veg fyrir að leikritunum yrði ruglað saman við „frum-
textana“.
Einn meginmunur skáldsögu og leikrits er að sjálfsögðu fólginn í því að
„breidd“ skáldsögu eru ekki sett nein sjálfsögð takmörk og að höfundur hef-
ur fullkomið frelsi í beitingu þeirra listtækja sem standa honum á annað borð
til boða, s. s. samtala, lýsinga og sviðsetninga, auk þess sem ekkert bannar
honum að hlusta eftir hugrenningum persóna sinna eða koma sínum eigin að.
Leikritið, dramað, er miklu knappara form og augljóst að við yfirfærslu efn-
is þarna á milli verður alltaf að fella eitthvað undan, sé sagan ekki því styttri.
Leikgerðin felur því í sér úrval og um leið einhvers konar áherslubreytingar
sem hætt er við að lengi megi deila um. Stundum má heyra menn nota sem
einhvers konar mælistiku á það, hversu vel henti að leikgera skáldsögur,
hvort þar sé mikið af samtölum eða ekki. Slíkt er auðvitað fráleitt; þó að sam-
töl séu mikilvægt tæki í leikskáldskap fer því fjarri að heilsteypt dramatískt
verk sé einhver einföld uppröðun á samtölum. I leikhúsi skiptir öllu máli að
halda eftirtekt og áhuga áhorfenda vakandi frá upphafi sýningar til loka;
mannslíkaminn er nú einu sinni þannig gerður að hann þreytist af stöðugri
setu og einbeitingin sljóvgast smátt og smátt. I góðu leikriti eru samtölin æv-
inlega órjúfanlegur þáttur af dramanu á sviðinu, atburðum og athöfnum per-
sóna og verða að gegna sýnilegu hlutverki í merkingarvef leikverksins.
Við skulum taka Kristnihald undir Jökli sem dæmi. Þar er mikið um sam-
töl, mjög gjarnan sett upp á hefðbundinn leikritsmáta (nafn persónu, tví-
punktur, bein ræða o. s. frv.), nema hvað lýsingar á athöfnum, sem fléttast inn
í samtölin, eru ekki höfð í svigum eins og er algengast í prentuðum leiktext-
um. Þetta þýðir alls ekki að sagan sem slík sé „dramatísk“, enda sannaðist
það, að mínum dómi, þegar búið var að leikgera hana samkvæmt þeirri stefnu
sem var mörkuð með Snæfríði íslandssól, fyrstu leikgerð íslandsklukkunnar,
og ég ætla að leyfa mér að kalla „uppskriftastefnuna“. Bæði þessi sviðsverk
eru samin án þess að reynt sé að búa til virkan dramatískan „strúktúr“, held-
ur látið nægja að tína saman mörg heillegustu samtöl sögunnar, væntanlega i
þeirri góðu trú að með því megi á frekar fyrirhafnarlítinn hátt skila sem mestu
af efni og „anda“ verksins. Þannig lýkur leikgerðinni með tveimur löngum
samtölum milli Úu og Umba sem eru fleyguð með síðasta samtali Umba og
séra Jóns Prímusar.6 Eg sá sjálfur bæði Iðnó-sýninguna 1970 og sýningu
Borgarleikhússins árið 2001 og í bæði skiptin urðu þessar löngu samræður
einstaklega langdregnar, enda heldur ódramatískar frá hendi höfundar.
I merkum leikdómi, sem Olafur Jónsson skrifaði um sýningu Leikfélags
Akureyrar á leikgerð Bríetar Héðinsdóttur eftir Atómstöðinni árið 1982 og
frekar verður vitnað til hér á eftir, gerði hann leikgerðasöguna fram að þeim
tíma upp í örfáum orðum: „Leikgerðir eftir sögum Halldórs Laxness hafa