Tímarit lögfræðinga - 01.11.1994, Qupperneq 45

einstakra ríkja hjá Mannréttindanefnd Sameinuðu þjóðanna, umfjöllun hjá
Mannréttindanefnd og Mannréttindadómstól Evrópu um kærur frá einstakling-
um eða ríkjum. Síðast en ekki síst ber að nefna nýjasta eftirlitskerfið sem sett
var á fót með stofnun Evrópunefndar um varnir gegn pyndingum o.fl. Fulltrúar
þeirrar nefndar heimsækja einstök ríki og þá staði þar sem frjálsræðissviptir
menn eru vistaðir, eiga viðtöl við þá, kanna aðbúnað á viðkomandi stöðum og
þær lagalegu og stjómarfarslegu forsendur sem frjálsræðissvipting er byggð á.
Alþjóðlegar kröfur sem fram koma í bindandi þjóðréttarsamningum og al-
þjóðlegum ályktunum hafa á síðustu árum í vaxandi mæli haft áhrif á þróun
laga og reglna um þá sem sæta frjálsræðissviptingu. Sem dæmi um slíkt má
nefna að ýmsar af þeim breytingum sem gerðar voru á réttarstöðu handtekinna
manna í lögum um meðferð opinberra mála nr. 19/1991 eiga rætur sínar að
rekja til skuldbindinga í alþjóðlegum samningum og tilmæla í alþjóðlegum
ályktunum. Margar af þeim reglum sem fram koma í reglugerð um gæslu-
varðhaldsvist og varða réttarstöðu gæsluvarðhaldsfanga eiga sér sama bak-
grunn.
Ég tel að á næstu árum eigi alþjóðlegar kröfur eftir að hafa enn meiri áhrif
á réttarþróun og framkvæmd hér á landi en hingað til. Ástæðuna tel ég vera
aukið alþjóðlegt aðhald og vilja valdhafa til að sæta slíku aðhaldi, sem m.a.
kemur fram í stofnun Evrópunefndar um vamir gegn pyndingum o.fl. Það
eftirlitskerfi sem sett var upp með þeirri nefnd, þ.e.a.s. heimsóknir fulltrúa
nefndarinnar til einstakra landa til eftirlits og skoðunar og í kjölfar þeirra ná-
kvæm skýrslugjöf - jafnvel smásmuguleg - er og verður á næstunni grund-
völlur umræðu og frekari þróunar hér á landi sem og annars staðar bæði í
löggjöf og í framkvæmd.
Hér verður ekki gerð grein fyrir efnisinnihaldi þeirra fjölmörgu siðareglna
sem um er fjallað í alþjóðlegum samningum og ályktunum, með þeirri undan-
tekningu að gerð verður grein fyrir nokkrum atriðum sem fram komu í skýrslu
Evrópunefndar um vamir gegn pyndingum o.fl. til íslenskra stjórnvalda í
kjölfar heimsóknar fulltrúa nefndarinnar hingað til lands í júlí 1993.
Evrópunefndin um varnir gegn pyndingum leggur í skýrslum sínum mikla
áherslu á þrenns konar réttindi manna sem lögregla hefur handtekið. Þessi
atriði eru að handtekinn maður eigi rétt á að skýra nánum vandamanni eða
öðrum þriðja aðila að eigin vali frá handtöku sinni, að hann eigi rétt á aðstoð
lögmanns og að hann eigi rétt á læknisskoðun hjá lækni að eigin vali. Lögð
er áhersla á að þessi réttindi eigi handtekinn maður þegar við handtöku. Þar
sem við íslendingar teljum okkur búa í réttarríki skyldi mega ætla að þær
kröfur sem Evrópunefndin um varnir gegn pyndingum telur grundvallarreglur,
séu uppfylltar hér á landi. Svo er ekki að öllu leyti svo sem síðar verður gerð
grein fyrir.
íslenskir stjómmálamenn vilja - að minnsta kosti í orði - á alþjóðavettvangi
vera leiðandi í baráttu fyrir vernd grundvallarmannréttinda. Til þess að vera
trúverðugir í baráttu fyrir mannréttindum almennt verða viðkomandi aðilar
193