Tímarit lögfræðinga - 01.02.2002, Qupperneq 46

1. INNGANGUR
Réttur manna til þess að stofna félög í sérhverjum lögmætum tilgangi er
verndaður í stjómarskrá og alþjóðlegum sáttmálum sem Islendingar eiga aðild
að. A sama hátt er rétturinn til þess að standa utan félaga verndaður þó að sá
réttur geti verið takmarkaðri, allt eftir eðli máls hverju sinni. I sumu tilliti gilda
um verkalýðsfélög sérstök sjónarmið hvað þetta varðar og jafnframt njóta þau
sjálfstæðrar verndar.1 Um þessi „klassísku“ efni verður ekki fjallað sérstaklega.
Viðfangsefni greinarinnar er tvíþætt. Annars vegar hugleiðingar um rhlutunar-
rétt dómstóla um innri málefni verkalýðsfélaga til verndar réttindum einstak-
linga innan þeirra og hins vegar hvort rekstur verkalýðsfélaga geti verið háður
ákvæðum samkeppnislaga og íhlutunarrétti samkeppnisyfirvalda.
Fyrst verður fjallað almennt um hlutverk, stöðu og starfssvið verkalýðsfé-
laga. Síðan verður nokkru nánar fjallað um íhlutunarréttinn og þau sjónarmið
sem ætla má að höfð séu að leiðarljósi hér á landi.
2. HLUTVERK OG STARFSEMI VERKALÝÐSFÉLAGA
Verkalýðsfélög eru félög sérstaks eðlis. Þau hafa að lögum mikilvægu hlut-
verki að gegna á vinnumarkaði, í afkomu launafólks og í efnahagslífi hverrar
þjóðar. Gagnvart atvinnurekendum og samtökum þeirra hafa þau heimild, en
jafnframt skyldu, til sameiginlegrar samningsgerðar (kjarasamningsgerðar) um
starfskjör launafólks og jafnframt heimild til þess að beita valdi (verkföllum) til
þess að þvinga fram lögmætar kjarakröfur. Hefðbundin starfsemi verkalýðsfé-
laga miðar því að því að treysta afkomu og öryggi launafólks og skiptir um leið
efnahag fyrirtækja og þjóðarbús miklu.
Um verkalýðsfélög gilda iög nr. 80/1938 um stéttarfélög og vinnudeilur. í 1.
gr. þeirra segir: „Rétt eiga menn á að stofna stéttarfélög og stéttarfélagasam-
bönd í þeim tilgangi að vinna sameiginlega að hagsmunamálum verkalýðsstétt-
arinnar og launtaka yfirleitt“. Hvað nákvæmlega felst í þessu ákvæði er ekki út-
skýrt en í greinargerð með lögunum segir að um sé að ræða rétt til þess að „gæta
hagsmuna þeirra manna, sem hafa lífsviðurværi sitt af því að selja vinnu sína
gegn ákveðnu kaupgjaldi“.2 Af lögunum í heild er augljóst að þeir hagsmunir
sem rætt er um í 1. gr. eru fólgnir í réttinum til þess að semja sameiginlega um
kaup og kjör og beita í því ferli þeim þvingunarúrræðum sem lögin geyma.
Þessir hagsmunir eru þó ekki þeir einu sem lögin vemda. Af 1. mgr. 5. gr. lag-
anna sést að kjarasamningsrétturinn er einungis eitt þeirra hlutverka sem verka-
1 Sjá t.d. dr. Gunnar G. Schram: Stjómskipunarréttur. 2. útg., Háskólaútgáfan, Reykjavík 1997,
bls. 588-600; próf. Bob Hepple: Rétturinn til að mynda og ganga í stéttarfélög eða standa utan við
þau. Strassbourg 1993. (Birt með leyfi höfundar í 9. tbl. 17. árg. fréttabréfs ASÍ); próf. Sheldon
Leader: Félagafrelsi, vinnumálalöggjöf og þarfir lýðræðissamfélags. Strassbourg 1993. (Birt með
leyfi höfundar í 9. tbl. 17. árg. fréttabréfs ASÍ).
2 Álit vinnulöggjafamefndar ásamt frumvarpi um stéttarfélög og vinnudeilur. Atvinnumálaráðu-
neytið, Reykjavík 1938, bls. 86.
40