Tímarit lögfræðinga - 01.12.2002, Blaðsíða 17

á orsakatengslum í skaðabótarétti, a.m.k. ekki ef gerður er greinarmunur á því
athafnaleysi, sem leitt getur til bótaskyldu, og því sem almennt gerir það ekki.
Spyrja verður, hvað það þýðir að athafnaleysi sé nauðsynlegt skilyrði þess,
að tjón verði. Væntanlega verður svarið það, að athöfn hefði forðað tjóni. Ef á
manni hvílir skylda til athafna, þá getur komið til bótaskyldu hans, ef hann
sinnir þessari athafnaskyldu ekki og af því verður tjón. Spumingin hlýtur því að
ráðast af því, hvort athafnaskylda hafi hvílt á manni.
Eiginlegt athafnaleysi, þ.e. þau tilvik þegar engin athafnaskylda hvílir á
manni, hvorki samkvæmt lögum, stjómvaldsfyrirmælum, samkvæmt samningi
eða af öðrum ástæðum, leiðir almennt ekki til skaðabótaskyldu. Af þeirri
ástæðu koma hugsanleg orsakatengsl eiginlegs athafnaleysis og tjónsatviks
varla til skoðunar. Óeiginlegt athafnaleysi, þ.e. þegar skylda til athafna hvílir á
manni af einhverjum framangreindum ástæðum, getur haft allt önnur réttar-
áhrif. Sé athafnaskyldu ekki sinnt og tjón leiðir af því, getur orðið um bóta-
skyldu að ræða. í réttarframkvæmd er vanræksla á því að sinna slíkri athafna-
skyldu algeng ástæða skaðabótaábyrgðar. Nægir í því efni að vísa til skyldna
vinnuveitanda samkvæmt lögum nr. 46/1980, um aðbúnað, hollustuhætti og
öryggi á vinnustöðum, til þess að tryggja öryggi starfsmanna sinna með ýmsum
aðgerðum. í þeim tilvikum er skilyrðiskenningunni beitt með venjulegum hætti,
og er ekki ástæða til að bera sig að við mat á bótaábyrgð með öðrum hætti í
þessum tilvikum en þegar tjóni er valdið með athöfnum.15
2.7 Orsakatengsl og sönnun
2.7.1 Inngangur
Oftast eru álitaefni um orsakatengsl öðru fremur tengd sönnun.16Segja má,
að þau álitamál geti einkum verið tvenns konar, þ.e. um málsatvik (staðreyndir)
annars vegar og um innbyrðis tengsl ýmissa atvika hins vegar, þ.e. hvort
tilteknar afleiðingar orsakist af tilgreindum atvikum, sem búið er að sanna eða
eru óumdeild. Vegna mikilvægis álitaefna um sönnun í þessu sambandi og
blæbrigða í beitingu sönnunarreglna við mat á orsakatengslum, verður að taka
þetta efni til nánari athugunar.
2.7.2 Almennar reglur um orsakatengsl og sönnun
Yfirleitt liggur ljóst fyrir, hvort orsakatengsl eru milli bótaskyldrar háttsemi
og tjóns. Þegar það er óljóst, þarf að færa sönnur á orsakatengslin. Þetta á vissu-
lega bæði við, þegar um aðeins eina orsök er að ræða, en stundum ef tjóns-
orsakir geta verið fleiri, en þá koma oft til viðbótar önnur álitaefni.
Það samrýmist meginreglum íslenzks réttar, að tjónþoli hafi sönnunarbyrði
fyrir því, að tiltekin háttsemi þess, er hann beinir bótakröfu sinni að, hafi orsakað
15 í grein Jóhannesar Sigurðssonar, Orsakasamband í skaðabótarétti, bls. 95, er einnig komizt að
þeirri niðurstöðu, að athafnaleysi geti því aðeins verið orsök, að á manni hafi hvílt skylda til athafna.
16 Arnljótur Bjórnsson: Skaðabótaréttur, kennslubók fyrir byrjendur, bls. 89.
321