Tímarit lögfræðinga - 01.12.2002, Blaðsíða 30

3. UM SENNILEGA AFLEIÐINGU OG AÐRAR REGLUR UM
TAKMÖRKUN Á UMFANGI SKAÐABÓTAÁBYRGÐAR
3.1 Almennt um takmörkun skaðabótaábyrgðar
Þótt búið sé að slá því föstu, að orsakatengsl séu á milli saknæmrar háttsemi,
eða háttsemi sem er bótaskyld eftir öðrum reglum, og tjóns, nægir það ekki til
þess, að unnt sé að knýja fram skaðabótakröfu. Það hefur lengi verið ríkjandi
viðhorf í skaðabótarétti, að setja bæri skaðabótaábyrgð mörk, sem m.a. yrðu
dregin samkvæmt reglunt um sennilega afleiðingu (d. adækvans).33 Það var
fyrir miðja síðustu öld, sem fræðimenn í skaðabótarétti voru flestir þeirrar
skoðunar, að eldri sjónarmið um takmörkun ábyrgðar, sem reist voru á því, að
einungis beinar eða nátengdar (umiddelbare) afleiðingar bótaskyldrar háttsemi
væru ófullnægjandi í þessu skyni.34 Sumir, eins og Ussing, lögðu verulega
áherzlu á gildi reglna um sennilega afleiðingu í þessum tilgangi. Aðrir fræði-
menn hafa efast um almennt gildi reglnanna í þessu skyni og talið, að skilyrðið
um sennilega afleiðingu komi þá fyrst til skoðunar, þegar búið sé að staðreyna,
hvort tjónþoli geti átt rétt til bóta, þ.e. njóti verndar skaðabótareglna.35 Þeim
mörkum, sem skilyrðið um sennilega afleiðingu setur skaðabótaábyrgð, hefur
verið lýst svo að takmarka verði ábyrgð við þær afleiðingar bótaskyldrar hátt-
semi, sem séu fyrirsjáanlegar eða við afleiðingar, sem sé eðlilegt og sanngjamt
að gera mann ábyrgan fyrir.36 Álitaefni um það, hvort skilyrðinu um sennilega
afleiðingu sé fullnægt, rís því aðeins, að afleiðingar saknæmrar háttsemi séu
mjög fjarlægar eða óvenjulegar. Til þess að skilyrðinu um sennilega afleiðingu
sé fullnægt, þarf að liggja fyrir, að hætta á tjóni hafi aukizt vegna hinnar
saknæmu háttsemi, þ.e. hætta á því tjóni, sem raunverulega varð.37
Krafan um, að tjón verði að vera sennileg afleiðing saknæmrar háttsemi,
hlýtur í eðli sínu að takmarka umfang skaðabótaábyrgðar. Um það verður ekki
deilt.38 Á hinn bóginn má færa fyrir því rök, að skaðabótaábyrgð hafi oft verið
33 Um adækvans hefur í íslenzku lagamáli stundum verið notað orðið vávæni, t.d. í grein Gizurar
Bergsteinssonar: „Nokkur sjónarmið í skaðabótarétti". Úlfljótur. 2. tbl. 1963, bls. 87-108, hér bls.
94-95 og víða í riti Jónatans Þórmundssonar: Afbrot og refsiábyrgð I. Einnig hefur verið notað
orðið skaðvæni, t.d. í grein Ármanns Snævarr: „Orsakatengsl og skaðvæni atferlis". Úlfljótur. 4.
tbl. 1976, bls. 229-243, hér bls. 229. Þessi orð, þótt þau séu góð íslenzka, hafa ekki náð að festa sig
í sessi í málinu. Hér eru notuð orðin sennileg afleiðing, svo sem gert hefur verið síðustu áratugi í
skaðabótarétti, sbr. t.d. Arnljótur Björnsson: Skaðabótaréttur, kennslubók fyrir byrjendur, bls. 89-
91.
34 Sjá um þetta t.d. Henry Ussing: Erstatningsret, bls. 148-153.
35 Sjá t.d. A. Vinding Kruse: „Erstatningsansvarets grænser". Juristen. 1957, bls. 521-541, hér bls.
533-534.
36 Ármann Snævarr: „Orsakatengsl og skaðvæni atferlis". Úlfljótur. 4. tbl. 1976, bls. 231-232. f
greininni er fyrst og fremst fjallað um orsakatengsl og sennilega afleiðingu í refsirétti og kann það
að ráða nokkru um það, hve höfundur lýsir því með víðtækum hætti hvaða takmarkanir á ábyrgð
felast í reglunum um sennilega afleiðingu.
37 Bo von Eyben og Hans Henrik Vagner: Lærebog i erstatningsret, bls. 275-276.
38 Marcus Radetzki: Orsak och skada, bls. 15. Þar tekur höfundur svo til orða, að hlutverk reglna
um sennilega alleiðingu sé að setja „en yttersta grans för skadestSndsansvaret".
334