Saga - 2003, Blaðsíða 243

RITDÓMAR
241
áratuganna eftir seinna stríð, hvemig miðstýringarárátta og hagsmuna-
gæsla í þágu afla í atvinnu- og stjómmálum viðhélt óarðbæmm atvinnu-
vegum og tafði mótun opins og skilvirks hagkerfis. Þannig var það ekki
sjálfsagt að höft og ríkisafskipti einkenndu ísland jafnlengi og raunin
varð. Það var ekki sjálfgefið að halda sig frá meginstraumi evrópskrar
samvinnu og ríghalda í einangrunarhyggju. Þá var heldur ekki sjálfsagt
að viðhalda landbúnaðarkerfi sem leitt hefur til þess að vömverð er hátt
og bændastéttin fátæk. Efniviðurinn er þama, margt af þessu kemur fram
í hófsömum og vönduðum texta höfundar en það má alveg hugsa sér
gagnrýnni sýn á þróun samfélagsins, en ekki er víst að það sæmi jafn-
yirðulegum félagsskap og Sögufélaginu að gefa út þannig yfirlitsrit um
Islandssögu.
Það hefði verið sjálfsagt að nota tækifærið um þessi margumtöluðu
aldamót til að endurskoða sýn okkar á svonefnda sjálfstæðisbaráttu og
framfarirnar sem raktar em svo skilmerkilega í umræddu riti. Þar kemur
það vel fram, sem montnum Islendingum er hoflt að rifja upp, að í „bar-
áttunni" fyrir sjálfstæði úthelltum við ekki okkar eigin blóði. Loka-
áfangarnir á leið okkar til stjómmálalegs sjálfstæðis unnust í kjölfar og í
skugga mestu stríðsskelfinga mannkynssögunnar - 1918 og 1944.
Islendingar urðu ríkir af stríðsbrölti og heimsspennu. Marshall-aðstoðina
. (til endurreisnar Evrópu og til vamar kommúnisma) fengum við ríkulega
og nutum til viðbótar sérstakrar velvildar Rússa í vömviðskiptum.
Stríðsgróðanum var síðan eytt undraskjótt og við tók víxlverkun kaup-
gjalds og verðlags - óðaverðbólga, sem eyddi móral og sparifé. Þáttaskil
urðu með þjóðarsátt, umbótum í stjórnsýslu og peningapólitík, opnun
hagkerfisins, minni opinbemm afskiptum af atvinnulífinu - og ekki síst
rneð aðlögun að meginstraumi Evrópusamvinnunnar - aðild að Evrópsku
efnahagssvæði. Þessar byltingar em okkur nærri - of nærri til að vega
gildi þeirra og bera saman við gömlu byltingamar á fyrstu áratugum
aldarinnar. Þetta vom róttæk umskipti - meint róttækni 68-kynslóðarinn-
ar fölnar við hliðina. Höfundur eyðir töluverðu púðri á „68-róttæknina"
og kennir jafnvel útvíðar buxur og breið hálsbindi við róttækni! (bls. 347)
En gerði íslenska 68-kynslóðin byltingu?
Fyrir fréttamann (með dálítinn sagnfræðigmnn) hefur verið dýrmætt
að fá að fylgjast með hraðfara breytingum síðustu hartnær tveggja ára-
tuga og miðla upplýsingum og umræðum um þær til almennings. Það var
Eka spennandi að vera fréttamaður á stríðsárunum en þá vom hins vegar
miklar takmarkanir á því hvað segja mátti. Næstu áratugi á eftir hefði
frjáls, óháð og sterk pressa getað áorkað miklu og hraðað nútímavæðingu
landsins, en hún var of lengi fjötmð í flokkapólitík og þrönga hagsmuna-
gæslu. Nú em tækifærin fleiri fyrir fréttamenn og sagnfræðinga og sjálf-
sagt er að herða á umfjöflun um það hvert okkur hefur miðað, hvar okkur
bar af leið eða hvað við létum tefja okkur.
16-SAGA