Ný saga - 01.01.1995, Blaðsíða 50

Guðrún Ása Grímsdóttir
Mynd 3.
Guðríður Gísladóttir,
biskupsmaddama
í Skálholti, sýslu-
mannsdóttir frá
Hlíðarenda. Um
1700 átti hún þá
ættartölubók sem
Árni Magnússon
prófessor taldi bera
af öðrum slíkum.
Fornar menntir og uppreisn
höfðingjaætta á 17. öld
Fræðistörf séra Þórðar í Hítardal Iinigu í senn
að uppskriftum fornrita og ritun samtíðar-
sögu í formi ættartölubóka og ennfremur
þýddi hann útlend fræðirit. Ekki síður en
Landnámuuppskrift hans er merkileg svo-
nefnd Húsafellsbók, pappírshandrit sem
varðveitt er á Konungsbókhlöðu í Stokk-
hólmi, og er uppskrift á Noregskonungasög-
um sem séra Pórður hefir látið séra Helga
Grímsson gera og jafnframt unnið að sjálfur
með verklagi nákvæms textarýnis.26 Uppskrift
á Sturlungu og Flóamannasögu eru til með
hendi Einars Eyjólfssonar og eru báðar að
flestum líkum gerðar undir handarjaðri séra
Þórðar í Hítardal.27 Þeir séra Helgi Grímsson
og Þorsteinn, sonur séra Þórðar, skrifuðu
hvor sína Eyrbyggju28 og virðast báðar með
athugagreinum á spássíum með hendi séra
Þórðar sem og fyrrnefnd Sturlunguuppskrift.
Séra Þórður hefir að öllum líkum þýtt lækn-
ingakver eftir ýmsum erlendum fræðibókum
og er það til í eiginhandarriti hans.2'' Ennfrem-
ur er víslega með hendi hans ágrip úr sagna-
safni eftir Niels Helvad, danskan prest og
stjörnumeistara (d. 1634), en óvíst er hvort
séra Þórður hefir sjálfur þýtt.3n
Að efni og ritunartíma eiga meginritverk
séra Þórðar, fornritauppskriftir og einkurn þó
ættartölubók, samleið með ritgerð sem fræn-
di hans, Gísli Magnússon sýslumaður á Hlíð-
arenda (Vísi-Gísli), samdi haustið 1647,” en
eftir því sem næst verður komist hefir séra
Þórður helst safnað til ættartölubókar á tíma-
bilinu 1646-1655. í ritgerðinni lýsti Gísli
áformum sínum um framkvæmdir á Islandi
sem áttu að verða þjóðinni til hagsbóta í
stjórnarfari og efnahag, en fólust einkum í því
að stuðla að viðreisn og eflingu fornra ís-
lenskra höfðingjaætta. Þær íslenskar höfð-
ingjaættir sem Gísli taldi lifa eftir voru Sval-
barðsætt (ættfaðir hennar var Jón Magnússon
Iögréttumaður á Svalbarði), Árnaætt og
Torfaætt eða Klofaætt (niðjar Árna Gíslason-
ar sýslumanns á Hlíðarenda) og Skarðsætt
(rakin til Björns ríka Þorleifssonar hirðstjóra
á Skarði á Skarðsströnd).12 Ættrakningar
Gísla eru um sumt óljósar, en í ættartöluritum
séra Þórðar í Hítardal eru gerð skil á þessum
sömu ættum á ýmsa vegu.
Hugmyndir Gísla Magnússonar sýslu-
manns á Hlíðarenda, sem var af tignustu
höfðingjaættum landsins, verður að skilja í
ljósi þess að með siðskiptum færðist konungs-
vald mjög í aukana á íslandi og gróf undan
fótfestu embættismannaætta landsins. Kon-
ungsvaldið sló eign sinni á æ fleiri jarðir, eink-
um arðbærar útræðisjarðir, það hafði kverka-
tak á kirkjustjórn og Islandsverslun var á 17.
öld í höndum vaxandi borgarastéttar Kaup-
mannahafnar sem varð á þessunr tímum
brjóstvörn konungsvaldsins gegn hnignandi
aðli. Æðstu umboðsmenn konungsvaldsins á
Islandi, hirðstjórar eða fógetar, urðu hæglega
einráðir um embættaveitingar til veraldlegra
valdsmanna hérlendis á 17. öld og íslenskar
höfðingjaættir hlutu því að ugga um sinn hag.
Merki þess sjást í samþykkt sem gerð var við
erfðahyllingu til handa Friðriki konungi þriðja
á Öxarárþingi 1649 þar sem lögréttan öll bað
þess að kóngleg hátign
vildi eptir gömlum íslendinga sáttmála
(þegar skattinum var játað af landinu)
skikka þeim íslenzka sýslumenn, senr eru
guðhræddir og sannsýnir og ástundunar-
samir að framfylgja lögum og rétti og
landsins gagni. En lögréttan afbiður út-
lenzka sýslumenn hér í landi.M
Lögrétta ítrekaði þennan vilja síðar með þvf
að taka undir samskonar bænarskrá „þeirra
fyrir Jökli vestur“ árið sem einveldisskuld-
bindingin fór fram á Kópavogsþingi 1662.'4
Erfitt er að verjast þeim grun að samband
sé á milli þess að séra Þórður í Hítardal safn-
aði til ættartölubókar og hugmynda Vísa-
Gísla frænda hans um viðreisn og eflingu ís-
lenskra höfðingjaætta. Samantekt ættartölu-
bókar og veislusiðir Hílardalshjóna eru hald-
góðar vísbendingar þess að séra Þórður í Hít-
ardal hafi verið samhuga Gísla frænda sínum,
og líklega fleiri íslenskum embættismönnum
á alþingi við Öxará, um að íslenskar höfð-
ingjaættir ættu að sitja í fyrirrúmi um embætti
og forréttindi. í þessu samhengi má ennfrem-
ur nefna tengsl séra Þórðar í Hítardal við þá
lögmenn landsins sem víslega voru ekki hallir
undir vaxandi konungsvald. Nefna má við-
brögð lögmannanna, Magnúsar Björnssonar
48