Ný saga - 01.01.1995, Blaðsíða 76

Sigfús Haukur Andrésson
Aðeins örfáir
íslenskir menn
höfðu aðstöðu
og bolmagn til
þátttöku í
verslun landsins
í upphafi
fríhöndlunar
þannig áfram miðstöð íslensku verslunarinn-
ar eins og verið hafði á tímum gömlu einok-
unarinnar.
Aðeins örfáir íslenskir menn höfðu að-
stöðu og bolmagn til þátttöku í verslun lands-
ins í upphafi fríhöndlunar. Peir hlutu að vísu
aðallega að beina viðskiptum sínum til Kaup-
mannahafnar, eins og danskir starfsbræður
þeirra, en voru líklegri til að búa áfram í land-
inu og leggja þar stund á útgerð jafnframt
versluninni. Eru Bjarni (Sigurðsson) Sívert-
sen í Hafnarfirði og Ólafur P. Thorlacius á
Bfldudal bestu dæmin um slíka athafnamenn.3
Helstu keppinautar kaupenda konungs-
verslunareigna, öðru nafni fastakaupmanna,
voru fáeinir kaupsýslumenn í Danaveldi sem
stofnuðu útibú á Islandi, einkum suðvestan-
og vestanlands en einnig á Akureyri og Eski-
firði. Pá kvað stundum nokkuð að svonefndum
lausakaupmönnum, einkum norskum, sem
ráku verslun við landsmenn frá skipum sínum
á sumrin, aðallega syðra og vestra, og sigldu
milli hafna með varning sinn. Og sumir fasta-
kaupmenn höfðu líka lausaverslun að auka-
getu.
Ný tegund einokunar
Ekki leið á löngu uns ýmsir fastakaupmenn,
sem voru misjafnlega hæfir og efnum búnir tii
að reka verslun á eigin spýtur, tóku að kvarta
sáran við ráðamenn yfir samkeppni lausa-
kaupmanna og nokkurra íslenskra bænda og
gáfu í skyn að efnaðir íslenskir embættismenn
stæðu fjárhagslega á bak við þá síðarnefndu.
Kváðust þeir ekki geta staðið við skuldbind-
ingar sínar við konung ef svo héldi áfram. Pað
varð til þess að stjórnin gaf út tvær tilskipanir
árin 1792 og 1793, sem þrengdu bæði kosti
lausakaupmanna og gerðu íslenskum mönn-
um og öðrum nýliðum stórum erfiðara um vik
að hefja þátttöku í versluninni en gert hafði
verið ráð fyrir í fríhöndlunarlögunum. Versl-
unarrekstur var takmarkaður við gömlu
verslunarstaði einokunarinnar og aðra sem
stjórnin kynni eftirleiðis að löggilda sem
kauptún. En þeim gömlu var ærið misskipt á
landið og kaupendur konungsverslunareigna
höfðu þar víðast hvar lykilaðstöðu. Islenskir
bændur og aðrir nýliðar máttu því aðeins
hefja verslun, að þeir settust að, eða rækju
a.m.k. aðalverslun, á einhverjum þeirra sex
staða er veitt höfðu verið kaupstaðarréttindi,
en það voru Reykjavík, Grundarfjörður, ísa-
fjörður, Akureyri, Eskifjörður og Vestmanna-
eyjar. Kaupendur konungsverslunareigna
máttu hins vegar eftir sem áður búa í Kaup-
mannahöfn og þurftu ekki frekar en þeir
töldu sér henta að reka verslun í neinum fyrr-
nefndra kaupstaða þegar sú verslun, er þeir
höfðu keypt af konungi, var á svonefndri út-
höfn. Þá var embættismönnum, háum sem
lágum, bönnuð öll hlutdeild í versluninni.4
Um sama leyti (1792) skall á styrjöld í Evr-
ópu í kjölfar frönsku stjórnarbyltingarinnar,
sem varð upphaf nær látlausra styrjalda allt
fram á árið 1815. Meðan Danaveldi var hlut-
laust, eða fram á haust 1807, fengu kaupsýslu-
menn og skipaeigendur þar oftast nóg að starfa
við leiguflutninga og alls konar önnur bein og
óbein viðskipti við stríðsaðila, svipað og hafði
t.d. gerst í bandaríska frelsisstríðinu 1775-83.5
Hér var því margfalt meiri hagnaður í boði en
nokkur von var um að íslenska verslunin gæfi
af sér. Hún varð líka að ýmsu leyti erfiðari
kaupmönnum af völdum stríðsins. Mikilvæg-
ustu nauðsynjavörur Islendinga, svo sem
tirnbur, járn, hampur (eða færi), tjara og rúg-
ur urðu torfengnari og dýrari, rúgur t.d. vegna
þess að markaður opnaðist erlendis fyrir
danskt korn. Mun erfiðara varð einnig að
koma íslenskum fiski og prjónlesi á venjulega
erlenda markaði. Stríðið olli auk þess mikilli
hækkun á verði skipa, á skipaleigu og trygg-
ingagjöldum/’
Lausakaupmenn höfðu þannig ýmsar fleiri
ástæður en fyrrgreindar tilskipanir til að yfir-
gefa íslensku verslunina og róa á fengsælli
mið. Og það gerðu lfka flest þau verslunar-
fyrirtæki sem stofnað höfðu útibú í landinu.
Við þetta varð skyndilega mikill samdráttur í
siglingum til Islands. Sést það best af því, að
árin 1789—91 sigldu um og yfir 60 skip árlega
til landsins, flest árið 1790 eða 66 skip samtals
2.400 stórlestir. Árin 1793-95 seig hins vegar
á ógæfuhliðina, mest árið 1794 er aðeins 38
skip, samtals 1.451 stórlest, sigldu til íslands.7
Pessu fylgdi óhjákvæmilega mikill skortur á
innfluttum nauðsynjavörum, sem bæði stór-
74