Ný saga - 01.01.1995, Blaðsíða 62

Sigurður Gylfi Magnússon
Ég er þeirrar
skoðunarað
frásagnir
einstaklinga í
sjálfsævisögum
varpi nýju
Ijósi á hlutverk
kirkjunnar í lífi
fólks og skýri
dvínandi áhrif
hennar í þjóðlífi
19. aldar
sögunnar en sjónarmið fullorðinna. Sú teg-
und heimilda sem einna líklegust er til að
veita okkur nokkra innsýn í heim barna eru
sjálfsævisögur.6 Það fer ekki á milli mála að
sjálfsævisagan er mjög vandmeðfarin sagn-
fræðileg heimild og hefur ýmsa annmarka.
Má þar nefna að sjálfsævisögur eru gjarnan
skrifaðar 40-60 árum eftir að atburðirnir áttu
sér stað og að auki eru höfundar þeirra oft og
tíðum einir til frásagnar. Af þessum sökum
hafa margir sagnfræðingar sniðgengið sjálfs-
ævisögur sem heimildir. Höfundur þessarar
greinar er hins vegar þeirrar skoðunar að þær
geti veitt okkur mikilvæga innsýn í hugarheim
fólks á öllum aldri, fólks sem við hefðum að
öðrum kosti lítil sem engin tök á að kynnast.
Ef við treystum okkur til að nota sjálfsævi-
sögur sem heimild og líta framhjá ýmsum
annmörkum þeirra er ljóst að það er geysi-
mikilvægt að freista þess að setja sig í spor
þeirra sem voru að alast upp á íslandi á 19.
öld.7 Nánast undantekningarlaust hafa sagn-
fræðingar, sem rannsakað hafa sögu barna,
fjallað um hlut þeirra í samfélaginu frá sjón-
arhorni foreldranna eða þeirra stofnana sem
þau hafa verið í tengslum við á þessu skeiði
ævi sinnar. Þar er aftur upp á teningnum sú
hugmynd að börn hafi ósjálfrátt brugðist við
ólíklegustu aðstæðum á sama hátt og full-
orðnir hafi kosið og gert ráð fyrir. Viðhorf
barnanna sjálfra hafa því lítt eða ekki verið
könnuð.8 Við höfum því þar til á allra síðustu
árum lítið vitað um hvernig aðstæður á 19. öld
höfðu áhrif á þroska og uppeldi barna. Pað er
hins vegar mjög brýnt að gera tilraun til að
komast að því hvernig þau brugðust við þeim
aðstæðum sem mótuðu 19. öldina. Með því
fæst mun fyllri skilningur á lífskjörum al-
mennings á tímabilinu og að auki tækifæri til
að meta til fullnustu áhrif stofnana eins og
t.a.m. kirkjunnar. Ég er þeirrar skoðunar að
frásagnir einstaklinga í sjálfsævisögum varpi
nýju ljósi á hlutverk kirkjunnar í lífi fólks og
skýri dvínandi áhrif hennar í þjóðlífi 19. aldar.
Með öðrum orðum: Skipulegar rannsóknir á
sjálfsævisögum, og þá sérstaklega þeim þátt-
um sem tengjast lífi og sjónarmiðum barna,
geta dregið fram í dagsljósið nýja mynd af lífi
fólks á 19. öldinni.
Fyrstu tíu æviárin
Eitt af því sem einkenndi Iíf fólks allan þorra
19. aldar var óvenju mikill ungbarnadauði.
Að auki var fólk mjög næmt fyrir nýjum sjúk-
dómum sem bárust út hingað í kjölfar vax-
andi samgangna við nágrannalöndin. Einnig
leyndust í íslensku umhverfi margar slysa-
gildrur, jafnt á sjó sem landi. Af þessum sök-
um var dauðinn sífellt á næsta leiti. Börn fóru
sannarlega ekki varhluta af þeirri reynslu og
vöndust snemma að sjá á eftir vinum og
vandamönnum í gröfina.'' Fjölmörg dærni má
nefna þessu til sönnunar úr sjálfsævisögum og
er óhætt að álykta að hin stöðuga návist
dauðans hafi haft gífurleg áhrif á þroska og
viðgang barna á fyrstu árum ævi þeirra. Við-
varandi öryggisleysi var algengt meðal þeirra.
Lárus J. Rist (f. 1879) gerir þessa tilfinn-
ingu að umtalsefni í sjálfsævisögu sinni en
hann hafði ungur misst móður sína. Ein af
fyrstu minningum hans var einmitt tengd
dauða móður hans þar sem hún lá á líkbörun-
um. Faðir hans var tómthúsmaður á Akranesi
og bjó með ungri systur sinni í mikilli fátækt:
Þegar ekkert var til handa okkur að borða,
grét Anna stundum, en það mátti enginn
sjá, og geri ég því kannski illa að vera að
segja frá því nú. Ég held, að hún hafi grát-
ið mest vegna þess að þurfa að fara til
hreppstjórans og biðja hann um hjálp.1"
En föðursystir Lárusar var ekki sú eina sem
hafði áhyggjur:
Faðir minn stundaði sjóróðra af kappi, þó
að veiðin væri rýr á þeim árum, og honum
félli landvinnan betur. Þá var það stundum,
að það greip mig kvíði fyrir því, að hann
mundi drukkna, er ég vaknaði á morgnana
og varð þess var, að hann var horfinn úr
rúminu frá mér, og frétti, að hann hefði
róið. Slysfarir og drukknanir voru þá svo
tíðar, að sorgin fyllti svo gjörsamlega hugi
fólksins, að vart var um annað rætt en slys-
farir og afleiðingar þeirra. Að sjálfsögðu
voru það dugnaðarmennirnir, sem völdust
á sjóinn, en eftir sátu konurnar með börn-
in og gamalmennin."
Lífshlaup Lárusar er ágætt dæmi um hvernig
reynt var á þanþolið í tilfinningum barna á 19.
öldinni vegna óviðráðanlegra aðstæðna í um-
60