Ný saga - 01.01.1995, Blaðsíða 65

Siðferðilegar
fyrirmyndir á 19. öld
eðlis en ekki tilfinningarlegs" eins og Hjalti
Hugason kemst að orði í grein sinni um trúar-
hætti á íslandi."’ Píetisminn lagði á hinn bóg-
inn meira upp úr innlifun og tilfinningu í garð
trúarinnar en hafði lítil áhrif á trúarhugsun
landsmanna, að áliti Hjalta. Þó hafði píetism-
inn mikil álu if á uppeldismál frá rniðri 18. öld
og allt til loka 19. aldar. Hjalti Hugason telur
að rétttrúnaðurinn liafi að mestu haldið velli
þrátt fyrir ýrnsar trúarlegar hræringar og
hjálpaði þar til nýrétttrúnaðarhreyfingin sem
skaut upp kollinum urn miðja 19. öld.17 Þessar
trúarstefnur mynduðu hver með sínum hætti
þann farveg sem trúarboðskapnum var veitt
eftir til alþýðu manna á tímabilinu. Hér er
nauðsynlegt að freista þess að meta árangur
tveggja leiða sem kirkjan fór við útbreiðslu-
starf sitt og hugmyndanna sem þeim fylgdu.
Annars vegar er um að ræða kverlærdóminn,
en kverið þurftu öll börn að tileinka sér, og
hins vegar húslestrana sem lesnir voru á
kvöldvökunum.
Það þarf ekki að orðlengja að kverlærdóm-
urinn setti sterkan svip á samskipti barna og
kirkju. Hann var fyrstu beinu formlegu kynni
einstaklinga 19. aldar af kirkjunni og fræðum
hennar. Um þetta efni segir Loftur Guttornrs-
son:
Eins og áður segir voru fræðaútskýringarn-
ar - eina skyldubundna námsefnið undir
fermingu fyrir utan sjálf Fræðin minni -
torf sem fullorðnum leikmönnum var tæp-
ast ætlandi að botna í. Það er líka afar
sennilegt að hin knúsaða framsetning á trú-
argreinunum hafi þvælst mjög fyrir þeirri
innrætingu og siðferðilegu uppbyggingu
sem stefnt var að. En úr því að þannig var
háttað um námsefni sem var einkum ætlað
börnum og ungdómi, má fara nærri um að
annað prentað mál - sem var eintómt guðs-
orð að kalla - hefur ekki verið sérlega að-
gengilegt fyrir þau.18
Þetta átti einkurn við lærdóm barna mestan
hluta 18. aldar að dómi Lofts. Kverin sem
börn lærðu á 19. öldinni voru á mjög svipuð-
um nótum en ef til vill ekki eins tyrfin.'9 Og
við þetta allt bætir Loftur síðan: „Frá sjórnar-
lióli nútíðarmanna er raunar með ólíkindum
Mynd 4.
Siðferðilegt uppeldi
var í verkahring
kirkjunnar. Kirkjuferð
á sunnudögum var
ómissandi þáttur í lífi
manna. Myndin sýnir
kirkjugesti í Lágafells-
kirkju snemma á
þessari öld.
63