Ný saga - 01.01.1995, Blaðsíða 60

Sigurður Gylfi Magnússon
skiptum kirkjunnar og prestastéttarinnar
annars vegar og ríkisvaldsins hins vegar. Nýj-
ar stéttir tóku að nokkru við hlutverki klerk-
dómsins og prestarnir fjarlægðust meira opin-
bera stjórnsýslu sem þeir höfðu áður tekið
virkan þátt í. Allt fór þetta saman við almenn-
ar þjóðfélagsbreytingar eins og þéttbýlis-
myndun og breytingar á vinnumarkaði í lok
19. aldar.3
Hjalti Hugason heldur því sömuleiðis fram
að hnignun kristinnar trúar í íslensku þjóðfé-
lagi, sem meðal annars komi fram í dræmri
kirkjusókn, hafi aðallega tengst breyttum
þjóðfélagsháttum. Megi þar meðal annars
nefna þéttbýlismyndun, betri samgöngur og
aukin félagsleg samskipti. Gott dæmi um
þetta sé húslesturinn sem hafi haldið lengur
velli hér á landi en annars staðar eða „allt þar
til víðtækar efnahags- og félagslegar breyting-
ar tóku að gjörbreyta trúarháttum hér á landi
um síðustu aldamót."4
Ég held því fram að þetta hafi í raun gerst
mun fyrr á 19. öldinni og sé orsakanna að
leita í nýjum fyrirmyndum utan kirkjunnar
sem sóttu fram í íslensku þjóðlífi. Ég tel að
upp úr miðri 19. öld hafi kirkjan misst mjög
Mynd 1.
Saga barna hefur
verið skoðuð um of
frá sjónarhorni
hinna fullorðnu.
áhrif sín í íslensku þjóðfélagi. Kirkjan hafði
alltaf einbeitt sér að yngstu kynslóðinni en
þegar á fyrri hluta 19. aldar má greina þverr-
andi áhrif hennar.
Petta leiðir okkur aftur að spurningunni
um siðferðilegar fyrirmyndir í þjóðfélaginu
og gildi þeirra fyrir uppvaxandi kynslóð.
Hverjum manni er án nokkurs vafa nauðsyn
að eiga fyrirmynd í lífi sínu, eitthvað sem unnt
er að nota sem viðmið á andlegan þroska
sinn. Ætla má að þessar fyrirmyndir hafi fyrst
og fremst komið frá kirkjunni á því tímabil
sem hér um ræðir. Hins vegar er ekki þar með
sagt að þessar fyrirmyndir hafi verið börnum
og unglingum aðgengilegar eða skiljanlegar.
Þeim var hins vegar haldið stíft að þessum
hópi með ýmsum hætti og þar hafði píetism-
inn ráð undir rifi hverju. Loftur Guttormsson
sýnir réttilega fram á í bók sinni Bernska,
ungdómur og uppeldi á einveldisöld að öllum
ráðum, góðum sem illum, var þar beitt.5 Pví
rná ætla að börn og unglingar hafi leitað á
önnur mið eftir siðferðilegum fyrirmyndum
þegar færi gafst og við það hafi kirkjan misst
nokkurt frumkvæði í íslensku samfélagi.
En það var fleira en torskildar og þung-
meltar hugmyndir píetismans sem leiddu
börn á vit annarra fyrirmynda í siðferðilegum
efnum. Lífsbaráttan lagði þeim oftast þungar
byrðar á herðar og það var því börnum nauð-
syn að leita sér hugsvölunar á öðrum vett-
vangi. Segja má að eftir því sem lífsbaráttan
harðnaði hafi fyrirmyndirnar orðið mikilvæg-
ari í lífi barnanna, fyrirmyndir sem gátu varð-
að leiðina á fyrstu stigum ævi þeirra. Samspil
daglegrar reynslu barna og aðgengilegra fyr-
irmynda í umhverfi þeirra var því gríðarlega
mikilvægt velferð þeirra.
Hér á eftir verða þessum þætti í daglegu lífi
barna og unglinga gerð skil og sýnt fram á
hvernig margvísleg hversdagsleg reynsla þeirra
beindi þeim frá kirkjunni og að öðrum þátt-
um íslenskrar menningar sem á 19. öld stóðu
þeim í auknum mæli til boða. Með öðrum
orðum verður gerð tilraun til að skýra hvers
vegna íslenska kirkjan missti þau sterku ítök
sem hún hafði haft við mótun siðferðilegra
fyrirmynda meðal barna. Þar nægir ekki að
vísa til einhverra óljósra þjóðfélagsbreytinga
sem oft er haldið fram að hafi átt sér stað í
58