Ný saga - 01.01.1995, Blaðsíða 70

Sigurður Gylfi Magnússon
Ákveðinn háski
ílífi barna
knúði þau til að
læra að lesa
vel að íslensku landslagi og staðháttum á 19.
öld heldur virðast þær hafa verið vel til þess
fallnar að ná eyrum fólks frá fyrstu tíð byggð-
ar í landinu og fólks með ólíka lífsreynslu.
Þær gáfu fólki á 19. öld kost á að lifa sig inn í
og skilja lífssýn Islendingasagnanna á mjög
persónulegan hátt, m.a. vegna þess að þær
áttu sér stað í umhverfi sem fólk þekkti af eig-
in reynslu.
Vésteinn Olason hefur bent á að sögurnar
hafi þjónað ólíkum tilgangi í íslensku samfé-
lagi frá ritunartíma þeirra allt til dagsins í dag.
Fyrst eftir ritun sagnanna telur hann að þær
hafi gegnt pólitískum tilgangi og þá aðallega
þeim að styrkja ríkjandi valdastéttir. „Jafn-
framt hefur hetjudýrkun haft gildi til að stappa
stáli í karla, ekki eingöngu þegar höfðingjar
þurftu á liðsmönnum að halda heldur einnig
og enn frekar í þeim átökum við náttúruöflin
sem voru daglegt brauð alþýðunnar."38
Vésteinn reynir einnig að meta almennt
gildi sagnanna fyrir einstaklingana sjálfa á
síðustu öldum. Hann bendir á að tvennt hafi
einkum mótað afstöðu almennings til sagn-
anna, annars vegar sannfræði þeirra sem ekki
var dregin í efa og hins vegar var litið á sög-
urnar sem frásagnir af afrekum. Menn „höfðu
mestar mætur á þeim hetjum sem sterkastar
voru og mest drýgðu afrekin. Lengi vel hefur
þetta viðhorf verið almennt og ekki fremur
bundið við almenning en lærða menn.“39 Þessi
hugsunarháttur breyttist að nokkru með upp-
lýsingunni og rómantísku stefnunni að áliti
Vésteins og ekki skal það dregið í efa hvað
lærða menn snertir. En Vésteinn varpar fram
einkar áhugaverðri hugmynd um gildi sagn-
anna fyrir allan almenning:
Það er ekki einsdæmi að fólk sem lifir ein-
földu lífi og á afkomu sína undir náttúrunni
hafi mætur á sögum af hetjum sem vinna
afreksverk í bardögum og glíma þess á
milli við tröll og forynjur. Auðvelt er að
gera sér í hugarlund að sá hugmyndaheim-
ur sem er að finna í slíkum frásögnum,
hvort sem þær eru í lausu máli eða bundnu,
hafi stappað í menn stáli í lífsbaráttunni.
Hugrekki var nauðsynleg dyggð þegar lagt
var upp í sjóróðra á útmánuðum eða ferðir
um fjallvegi í tvísýnu veðri og þol og seigla
var alltaf nauðsynleg þótt ekki vofði yfir
bráð lífshætta. Þess vegna eru hetjur, sem
ekkert hræðast og sigrast á öllum vanda,
hollar fyrirmyndir.40
Hér kemur Vésteinn almennum orðum að því
hvernig fornbókmenntirnar höfðu álirif á
hugarheim fólks á fyrri tíð. Þessi skilningur
hefur verið nokkuð almennur í vitund unn-
enda þessara bókmennta. Þar er lögð áhersla
á að bókmenntirnar hafi verið að nokkru leyti
andleg næring fólks þegar hin efnislega brást.
Sögurnar hafi stappað stálinu í fólk þegar á
móti blés.
Með hjálp sjálfsævisagnanna fáum við hins
vegar tækifæri til að draga fram mun beinni
sannanir fyrir áhrifum sagnanna á hugarheim
barna og raunar allt menningarlíf á 19. öld.
Hannes J. Magnússon (f. 1899) skýrir ágæt-
lega út hvaða tilfinningar bærðust í brjósti
hans:
Já, það voru mikil óhemju-ósköp, sem búið
var að lesa á kvöldvökunum á heimili
mínu, frá því að ég man fyrst eftir mér. Það
var vitanlega ekki allt mikils virði, en ein-
mitt þessi bókalestur var eins konar salt
lífsins. Það var eins konar upphafning yfir
allt hið daglega strit og stríð, sem kom í veg
fyrir andlegan dauða. Það er engin ógæfa
að vera fátækur, þurfa að heyja harða lífs-
baráttu og vinna hörðum höndum, en hitt
er ógæfa að láta fátæktina og baslið drepa í
sér hverja fleyga þrá, hverja hugsun, sem
leitar upp fyrir brauðstritið.41
Hannes var ekki í neinum vafa um þau áhrif
sem þessi lestur hafði á hann og sama gegnir
um Jónas Jónasson (f. 1879). Hann benti á að
heimilislífið „á Miðsitju var fremur fábreytt,
mikið unnið, en minna masað.“42 Faðir hans
var strangur og ósveigjanlegur í uppeldinu en
naut engu að síður virðingar Jónasar:
Þó dáðist ég innilegast að pabba, þegar ég
hlýddi á lestur hans, það er að segja sögu-
lestur. Helst voru það Fornaldarsögur
Norðurlanda, sem hann las upphátt á
kvöldvökum, er vel lá á honum. Það fóru
oft hrifningar- og sæluöldur um nrig undir
þeim lestri, því pabbi var afburða lesari.
Allt, sem liann las, varð svo Ijóslifandi, að
manni fannst maður vera áhorfandi eða
jafnvel sjálfur með í tuskinu.43
Einar Jónsson (f. 1874) myndhöggvari lýsir