Ný saga - 01.01.1995, Blaðsíða 47

Fomar menntir í Hítardal
eyjarþingi, sér ættartölubók á fyrstu áratug-
um 18. aldar (ÍB 46-47 4to). Og enn af þess-
um sama stofni gerði séra Þórður Þórðarson í
Hvammi í Hvammssveit sér ættartölubók lík-
lega um 1730 (Lbs. 2639 4to). Efni úr ættar-
tölubókum er tekið upp í annála seinni alda:
Fitjaannál, Grímsstaðaannál, Setbergsannál
og Sjávarborgarannál, en undir hælinn er lagt
hvað af því hefir skilað sér í prentuðum gerð-
um.7
Meginefni ættartölurita, sem að stofni má
kenna séra Þórði í Hítardal en hafa síðar þan-
ist út, eru niðjatöl sem að miklu leyti eru
runnin af munni fram frá náungum þeirra
sem haldið hafa ættartölum saman og séð til
þess að þær festust á bækur. í annan stað eru
greinargerðir fyrir jarðeignum manna og er
þá oft stuðst við skjöl. Iðulega eru tilgreihd
eignaskipti á jörðum við kaup, arfaskipti,
kvennagiftingar, málaferli eða eignaþrot
svallsamra ríkismanna. Flestar ættir eru rakt-
ar frá jarðeigandi landstjórnarmönnum og
konum þeirra eða frillum: ábótum, biskupum,
vildarklerkum, lögmönnum og sýslumönnum,
lögréttumönnum og betri bændum. Þegar
kemur niður á almúgafólk innan höfðingja-
ættanna fellur niður talan, oft með orðum
sem þessum „af þeim komið almúgafólk“ eða
„margt annað nær óteljanlegur lýður nafn-
bóta lítill hvörn ei nenni að skrifa.“8
Meginmál ættartölubóka 17. aldar eru
nöfnin tóm.9 En sumum nöfnum fylgja visu-
brot og mörgum margskyns smásögur sem
sumar má telja með eldri munnmælasögum
íslenskum. Nefna má sögur um glímur við
drauga, hrakninga, dulsmál, galdra, drykkju-
skap, haugrof, brúðarrán, framhjátökur, yfir-
gang höfðingja og erjur manna um jarðir og
konur. Stundum blandast mannvíg við sög-
urnar og á víð og dreif er getið um íslendinga
sem sigldu í önnur lönd, einkum Þýskaland,
Holland og England, til þess að framast eða
versla. Ættartöluritin eru að eðli, stíl og sögu-
efnum framhald íslendingasagna, og sýnast
skrásett til þess að efla eðlilegan framgang
embættismannaætta landsins með innbyrðis
æxlun og til þess að varðveita vitneskju um
erfðarétt og jarðeignir. Með skrásetningu ætt-
artengsla var auðveldara að hafa hemil á því
að of skyldir giftust, við því lá Stóridómur, og
jafnframt að stuðla að því að jarðir héldust
innan ætta við kvennagiftingar, erfðir og
jarðakaup. Ættartöluritin halda þannig til
haga vitneskju um jarðagóss ríkismanna af
höfðingjaættum og tengdir þeirra í milli. Auk
þess að vera dægrastytting eru þau stjórn-
fræðilegt og lögfræðilegt efni sem nota mátti
þegar ríkismenn réðu ráðum um framtíð
barna sinna.
Ættartölurit, annálar, Biskupaannálar séra
Jóns Egilssonar, ritgerð Jóns Gissurarsonar
um siðskiptatímann og ritgerð Jóns Guð-
mundssonar lærða um ættir og slekti,10 hafa
skipað öndvegi í sagnaritun um tímann eftir
siðskipti og að sínu leyti mótað efnisval í
landssöguna sem framundir þetta hefir fram-
ar öðru verið bundin valdamönnum landsins
og afsprengi þeirra. Alkunn eru rit Jóns Hall-
dórssonar prófasts í Hítardal, en hann jós
fróðleik af annálum og ættartöluritum í sín
eigin rit um ábóta, biskupa, presta, skóla-
meistara og hirðstjóra og ættir landsins. í
upphafi 19. aldar tók Jón Espólín saman þús-
undir blaðsíðna með árbókarfróðleik, ís-
lenskum ættartölum og héraðssögum og er
þar margt að stofni úr ættartölum séra Þórð-
ar í Hítardal. Bogi Benediktsson samdi Sýslu-
mannaœfir og studdist drjúgum við ættartölu-
bækur af þessum stofni. Á 20. öld skrifaði
Hannes Þorsteinsson Ævir lærðra manna of
hið sama far, og ennfremur Daði fróði Níels-
son og Sveinn Níelsson, frumhöfundar
Prestatals og prófasta. íslenzkar æviskrár sem
Páll Eggert Olason tíndi saman og komu út
1948-1952 eru reistar á ofannefndum ritum,
sem öll eru undirstöðurit íslenskrar sögu og
mannfræði.
Ættartölurit séra Þórðar í Hítardal verða
ekki prentuð í þeim gerðum sem hann gekk
frá, en landssagan má ekki vera án verka
hans, því skulu nú rifjuð upp fyrir nútíðinni
fáein atriði er varða mennt séra Þórðar.11
Höfðingshjón í Hítardal
Séra Þórður Jónsson fæddist í Hítardal um
1609, lærði til prests í Skálholti og Kaup-
mannahöfn, vígðist 1630 aðstoðarprestur föð-
ur síns og hélt Hítardal frá árinu 1634 og til
æviloka 1670. Faðir séra Þórðar var séra Jón
Ættartöluritin
eru að eðli, stíl
og söguefnum,
framhald
íslendingasagna
45