Ný saga - 01.01.1995, Blaðsíða 86

Eggert Þór Bernharðsson
Mynd 1.
Skipulag Reykja-
víkur tók sífelldum
breytingum í tímans
rás og víða var
þröngt um vik á
götum bæjarins eftir
að bílum tók að
fjölga. Gömul hús
og ný stóðu hlið við
hlið og auð svæði
settu sumstaðar
mark á götumyndir.
Þessi mynd er frá
Grettisgötu um
miðja öldina.
öld komu þó fram ýmsar nýstárlegar og fram-
sæknar hugmyndir einstakra manna um bygg-
ingu bæja, sem vöktu athygli.4 Þannig kom út
fyrsta íslenska ritið um bygginga- og skipu-
lagsmál árið 1916, eftir Guðmund Hannesson
lækni, og þetta rit hans, ásamt skrifum Guð-
jóns Samúelssonar húsameistara ríkisins,
mótuðu mjög hugmyndir manna og aðgerðir í
skipulagsmálum fram undir seinna stríð. Rit
Guðmundar var raunar undirstaða að frum-
varpi til laga um skipulagsmál árið 1917, sem
samþykkt var með nokkrum breytingum árið
1921, en það ár tók Skipulagsnefnd ríkisins til
starfa og lét til sín taka á næstu árum. Þá var
stofnað til samvinnunefndar um gerð skipu-
lagsuppdráttar fyrir Reykjavík árið 1924, sem
hlaut samþykki bæjarstjórnar þremur árum
síðar. Þar með var komin fram fyrsta heildar-
tillagan að skipulagi Reykjavíkur en hún náði
reyndar aðeins til svæðis sem var skilgreint
innan svokallaðrar „Hringbrautar“ og rúmaði
meginbyggðina í bænum á þeim tíma.5
Enda þótt talsvert væri fjallað um skipu-
lagsmál þéttbýlis á fyrstu áratugum 20. aldar
og uppi væru áform um að taka þau föstum
tökum var ekki alltaf hlaupið að því og fljót-
lega urðu ýmsar hugmyndir óraunhæfar
vegna breyttra aðstæðna. Skipulag Reykja-
vikur tók t.d. sífelldum breytingum í tímans
rás og oft reyndist langur vegur frá skipulags-
hugmynd til veruleikans/’ Framan af 20. öld
óraði líklega fáa fyrir þeim samfélagsbreyt-
ingum sem í vændum voru.
Hús þjóna tilgangi
Landsmenn bjuggu að fornri og öruggri
reynslu af byggingarefnum sínum, torfi og
grjóti. Löngum lyftu þeir grjóthnullungum og
fjarlægðu runnið torf og fúnaðar spýtur, eins
og frumstæðar þjóðir gera sem nota efni beint
úr umhverfinu, enda skorti hentugri bygging-
arefni, t.d. harðan sandstein og efni til að búa
til nothæfa múrsteina. Þessi skynsamlega að-
lögun íslenskra húsa hefur verið kölluð „rök-
rétt afleiðing aðstæðnanna“.7 Einangrun
frumstæðra þátta í verkmenningunni rofnaði
smám saman er leið á 19. öld, þegar hlutir,
hugmyndir og hráefni bárust æ hraðar til
landsins. En þá kom í ljós að hefðir í húsagerð
nútímabæja skorti sárlega.8
Nágrannaþjóðirnar bjuggu frá fornu fari
við fjölbreytt og hagkvæm byggingarefni og
héldu áfram að vinna úr þeim með nýrri
tækni, á meðan íslendingar stóðu andspænis
algjörlega nýjum byggingarefnum og gjör-
breyttri tækni.9 Nýju byggingarefnin kröfðust
nýrra forma, sem vöktu sumstaðar upp hörð
viðbrögð. Hin þjóðlega íliáldssemi var stund-
um slík, að bændur voru gagnrýndir fyrir að
stæla kaupstaðarhús og kasta gömlum og
grónum byggingarhefðum á haugana.10
Skortur á hefð gat þó veitt ákveðið frelsi
og jafnvel skapandi spennu. Með því að mæta
svo seint til leiks í þéttbýlinu gátu Islendingar
orðið skilgetin börn nýrra tíma í byggingu
borga. Þegar best lét tileinkuðu þeir sér ýmis-
legt af því nýjasta í byggingarháttum erlendis,
þótt þeir yrðu á köflum að sætta sig við efnis-
skort og takmarkaða þekkingu.
Fyrstu áratugina á mölinni voru hagleiks-
menn úr hópi snikkara og annarra iðnaðar-
manna atkvæðamiklir við byggingu timbur-
húsa gamla tímans." Margir þeirra voiu
prýðilega lesnir í fagurfræði, þótt ekki væru
þeir háskólamenntaðir, og þeir gátu farið í
smiðju til þeirra tveggja arkitekta sem vörð-
uðu veginn á íslandi, Rögnvaldar Ólafssonar,
sem lést árið 1917, og Guðjóns Samúelssonar,
en hann var húsameistari ríkisins frá stofnun
84