Ný saga - 01.01.1995, Page 81

Almenna bænarskráin,
tveggja alda afmæli
norður- og austuramti til Rentukammers síð-
sumars 1796, vesturamtseintakið þá um
haustið og suðuramtseintakið ekki fyrr en
vorið 1797.17
Frumkvöðlar bænarskrárinnar kornu henni
út á prenti í Kaupmannahöfn í byrjun ársins
1797. Þar eru í lokin taldir upp allir sýslu-
rnenn og prófastar í hinum þrem ömtum
landsins, sem höfðu ýmist skrifað undir bæn-
arskrána sjálfir eða gefið öðrurn bein eða
óbein umboð til þess. Voru það samtals 29 af
þeim 39 mönnum sem fóru með embætti
sýslunranna og prófasta árið 1795. Miðað við
það fylgi, sem bænarskráin virðist hafa haft
meðal landsmanna það ár, eru þetta sjálfsagt
engar ýkjur, þó að sú fylking tæki nokkuð að
riðlast er á reyndi.11*
Viðbrögð í Kaupmannahöfn við
bænarskránni
Það stóð ekki á viðbrögðum við almennu
bænarskránni og álitsgerð Stefáns Þórarins-
sonar. Þrjú svarrit kaupmanna komu út þegar
árið 1797, og Magnús Stephensen og Stefán
Þórarinsson svöruðu árið eftir. Þannig hélt
svo rimman áfrant fram á árið 1799. A þess-
um árum komu út ellefu bækur og bæklingar
í tilefni af bænarskránni, auk ritdóma í tíma-
ritum.1'' Flest voru þetta deilurit, sem drógu
dám af stóryrtu orðalagi bænarskrárinnar og
því sem gekk og gerðist í ritdeilunr í Dan-
mörku um þessar mundir, en aðeins í fáeinuin
þeirra var gætt hófs í orðavali. Þessi harðorðu
skoðanaskipti voru dæmigerð fyrir það fulla
prentfrelsi sem hin frjálslynda og umbóta-
sinnaða ríkisstjórn, er komst til valda árið
1784, lét viðgangast. Með prentfrelsinu skyldi
stuðlað að því, að skoðanir málsmetandi
manna og alnrenningsálitið næðu eyrum þjóð-
höfðingjans og ráðgjafa hans. En þetta var í
anda upplýsingarstefnunnar sem ýmsir helstu
ráðamenn þessarar stjórnar aðhylltust og
hugmynda þeirra urn menntað einveldi. Og
það var einmitt líka í anda þessara hugmynda
sem frumkvöðlar almennu bænarskrárinnar
gáfu hana og fylgiskjöl hennar út á prenti.
Andreas Peter Bernstorff var aðalleiðtogi
þessarar ríkisstjórnar allt frá 1784 og til
dauðadags sumarið 1797. Friðrik krónprins,
sem fór eins og fyrr segir með konungsvaldið
en var mjög ungur að árum, óreyndur og lítt
menntaður, lét Bernstorff lengst af ráða ferð-
inni. Krónprinsinn var að vísu hlynntur ýms-
um þeim umbótum sem ríkisstjórnin hafði
gengist fyrir, svo sem afnámi bændaánauðar-
innar í Danntörku, og ntikið orð fór af sam-
viskusemi hans, hjartagæsku og samúð með
lítilmagnanum. Hann var hins vegar mótfall-
inn öllum breytingum sem skert gætu einveld-
ið á nokkurn hátt. Menntað einveldi átti þess
vegna ekki sérlega mikil ítök í honum, eins og
kom fljótlega í ljós er völd hans jukust eftir
fráfall Bernstorffs. Prentfrelsið fór t.d. mjög
fyrir brjóstið á Friðriki krónprinsi eða það
sem hann kallaði misnotkun þess, svo senr
gagnrýni á einveldið og ýmsar stofnanir jress,
hvað þá lofskrif um mannréttindayfirlýsing-
una frönsku og byltinguna, sem hann hataði
af öllu hjarta og allt sem bar keim af henni.
Svo fór líka að hann takmarkaði prentfrelsið
til muna með konunglegri tilskipun haustið
1799.20
Þegar þetta er haft í huga, er ekki við öðru
að búast en krónprinsinn liti á útgáfu bænar-
skrárinnar og álitsgerðir Stefáns og Vibes sem
eitt dæmið af mörgum um misnotkun prent-
frelsisins, og það því fremur sem sjálfir emb-
ættisnrenn landsins stóðu að henni. Ekki
Mynd 2.
Stefán Þórarinsson
1754-1823.
Amtmaður í norður-
og austuramti frá
1783 til æviloka.
Meðhöfundur og
líklega aðalfrum-
kvöðull almennu
bænarskrárinnar.
Hann lét ekki nægja
að fylgja henni úr
hlaði með kjarnyrtri
álitsgerð til konungs
en bætti um betur
með annarri álíka
mergjaðri til
Rentukammersins.
Friðrik krónprins sá
þvi ástæðu til að
senda Stefáni
sérstakt konunglegt
skammabréf til við-
bótar þeim þeinu
átölum sem honum
voru veittar i
úrskurðinum um
bænarskrána.
79